O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti Pedagogika fakultеti Boshlang`ich ta'lim metodikasi kafеdrasi

I. 270-130=270-(100+30)=(270-100)-30=170-30=140
270-130=(200+70)-(100+30)=(200-100)+(70-30)=100+40=140
II. 340-60=340-(40+20)=(340-40)-20=300-20=280
340-160=340-(100+60)=(340-100)-60=240-60=180


Qo`shish va ayirishning yozma usullari.
“Ming” ichida yozma qo`shish va ayirishni o`zlashtirish-bu amallarni ko`p xonali sonlar ustida muvaffaqiyatli bajarish imkonini yaratadi. Yozma qo`shish va ayirish ketma-ket o`rganiladi. Yozma hisoblash ko`nikmalari oxirida avtomatizmga yetkazilishi nazarda tutiladi.
Yig`indini yig`indiga qo`shish qoidasi yozma qo`shish (ustun qilib qo`shish) ga nazariy asos bo`lib xizmat qiladi. Shu sababli, o`quvchilarga 2 xonali qanday qo`shilganligini tushuntirib berish so`raladi:
35+42=(30+5)=(40+2)=(30+40)=(5+2)=70+7=77 tegishli mulohazalardan keyin shu misolni ustun shaklida yechiladi:
birliklarni birliklarga, o`nliklarni o`nliklarga qo`shamiz.
Taxtacha yangi misol 435+142 misol yoziladi va uni ham avvalgiga o`xshash yechilishi tushu ntiriladi.
435+142=(400+30+5)+(100+40+2)=(400+100)+(30+40)+(5+2)=500+70+7=577.
Bu yerda yuzliklar, o`nliklar, birliklar bir-biri bilan ho`shilganligini tushuntirilib, so`ngra uni ustun shaklida yoziladi: agar qo`shiluvchilarni birining ostiga ikkinchisini, ya'ni birliklarni yuzliklar ostiga ustun qilib yozilsa, uch xonali sonlarni qo`shish oson bajariladi; ustundagi mos sonlar qo`shiladi. Yozma qo`shishda hisoblash birliklar xonasidan boshlanishiga e'tiborini qaratish kerak.
O`quvchilarga sonlarni birining ostiga ikkinchisi to`g`ri yozdirish uchun
3 xonali songa 2 xonali sonlarni qo`shishini bajarishga doir mashqlar bajarish foydali. Chunki, o`quvchilar misollarni ustun hilib yozishda xatoga yo`l qo`yishlari mumkin. Masalan:

Bunday xatolikning oldini olish maqsadida yozma qo`shish quyidagi tartibda foydali.
1) Birliklar yig`indisi va o`nliklar yig`indisi 10 dan kichik bo`lgan hollar.
2) Birliklar yig`indisi yoki o`nliklar yig`indisi 10 ga teng bo`lgan hollar.
3) Birliklar yig`indi yoki o`nliklar yig`indisi 10 dan katta bo`lgan hollar.
1) _{ } 2) _{ } 3) _{ } 4) _{ } 5) _{ }

Yozma qo`shishning bu usullari ustida yetarlicha ishlash natijasida o`quvchilarda tez va to`g`ri hisoblash ko`nikmalari hosil qilishga erishish kerak.

Yozma ayirishning har xil usullari qo`shishga o`xshash amalga oshiriladi: oldin yig`indidan yig`indini ayirish qoidasi qaraladi, so`ngra yozma ayirish usuli ochib beriladi.
469-127, 865-642 hollari.
Bunda avval o`quvchilardan yig`indidan yig`indini ayirish qoidasiga asosan ayirishni bajarish so`raladi:
469-127=(400+60+9)-(100+20+7)=(400-100)+(60-20)+(9-7)=300+40+2=342.
865-642=(800+60+5)-(600+40+2)=(800-600)+(60-40)+(5-2)=200+20+3=223.
Shunda keyin ko`pchilik o`quvchilar agar ayiriluvchi kamayuvchining ostiga, ya'ni birliklarni birliklar, o`nliklarni o`nliklar, yuzliklarni yuzliklar ostiga ustun qilib yozilsa, 3 xonali sonlarni ayirish oson bo`lishini payqay oladilar:
_{   }
Dastlabki, vaqtlarda 3 xonali sonlarni ayirish mukammal tushuntirishni talab qiladi, keyin qisqa tushuntirish ham kifoya.
570-236, 805-632 hollari.
_{ }

Shundan keyin ayirishning quyidagi tartiblari qaraladi:

1) Kamayuuvchining birligi ayriluvchi birligidan kichik bo`lgan hollari.
2) Kamayuvchining o`nliklari ayriluvchining o`nliklaridan kichik bo`gan hollari.
3) Kamayuvchining birlik va o`nliklari ayriluvchining birlik va o`nliklaridan kichik bo`lgan hollari.
_{     }