O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

 “Tomorqa – qo‘shimcha daromad manbayi”
 degan 
shiorni barcha yer egalarining ongiga singdirishimiz zarur. Bu – xalqimizni boy 
qilish va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning eng muhim omilidir.
 
3.2.
 
Siyosiy arboblar nutqida badiiy uslub vositalari 
Siyosiy arboblarning nutqlari, asosan, notiqlikning siyosiy-ijtimoiy notiqlik 
va ijtimoiy-maishiy (tabrik so‘zlari – tost) turlariga mansubdir. Uslubiy tomondan 
esa publitsistik, rasmiy hamda so‘zlashuv (adabiy so‘zlashuv) uslublariga xosdir. 
Lekin siyosiy arboblar ham ma’lum bir tilning vakili sifatida o‘z tilining butun 

---

imkoniyatlaridan foydalanadi. Ya’ni oʻz nutqlarida mukammal notiq sifatida ona 
tilining barcha uslublari va notiqlik san’atininng barcha turlaridan samarali 
foydalanadi. Shu jumladan, badiiy uslub vositalaridan ham. Notiqlarning bu 
vositalardan foydalanishi nutqning ta’sirchanligi, obrazliligi, ravonligi hamda 
samaradorligini oshiradi. Notiqlar tilida badiiy uslubga xos boʻlgan vositalar juda 
koʻp ishlatiladi. Bular qatorida eng koʻp ishlatiladigan vositalardan biri 
oʻxshatishlardir. Aslida, o‘xshatishning tasviriy vosita sifatida badiiy adabiyotda 
tutgan o‘rni, uning lingvistik tabiati tilshunoslikda ancha salmoqli o‘rganilgan. 
O‘zbek tilshunosligida o‘xshatish o‘zining nazariy jihatdan bahosini olgan. Hatto 
boshqa tasviriy vositalarga nisbatan u birmuncha mukammal va atroflicha 
o‘rganilgan deyish mumkin. R.Qo‘ng‘urovning “O‘zbek tili stilistikasidan 
ocherklar” (Samarqand, 1975), “O‘zbek tilining tasviriy vositalari” (Toshkent, 
1977) M.Mukarramovning “O‘zbek tilida o‘xshatish” (Toshkent, 1976), 
S.Karimovning “Badiiy uslub va ifoda tasvir vositalari” (Samarqand, 1994) asarlari 
ana shunday manbalar sifatida qaraladi.
Har bir olim oʻxshatishlarga oʻz fikrlarini bildirgan.
Tilda biror predmetning boshqa predmetlardan ajralib turadigan oʻziga xos 
xususiyatini ta’kidlash uchun uning maxsus belgisini koʻrsatib turuvchi soʻzlardan 
foydalaniladigan yoki shu predmet belgisini uzundan uzoq gaplar vositasida 
izohlab oʻtirmasdan, uni boshqa biror predmetga oʻxshatish bilan konkretlikka, 
aniqlikka erishiladi. 
Ba’zan esa turmushda ayrim hodisalarning salbiy tomonlarini toʻgʻridan 
toʻgʻri koʻrsatishdan koʻra kinoya, istehzolarga murojaat etiladi. Bunday vositalar 
tilshunoslikda tasviriy vositalar termini bilan yuritiladi.
53
Obyektiv olam haqidagi bizning bilimlarimiz har doim nisbiy xarakterga 
egadir. Tashqi olamdagi ayrim narsalar haqida bir konkret tushunchaga yoki 
tasavvurga egamiz. Masalan, olma, quyosh, olov, daryoning oqish protsessi, tiniq 
suvning rangi, toza osmonning rangi, asalning shirinligi, bodring, tarvuz, qovun, 
53
Қўнғуров P. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари (монография). – T.: Фан. 1977. 5-б.

---

paxtaning rangi kabi yoki qushning uchishi, osmondagi yashinning xarakteri, 
shamol xarakteri kabilar
54
, shunday paytlarda biz oʻxshatishlardan foydalanamiz. 
O‘xshatish narsa va hodisalar hamda ularni ifodalovchi tushunchalarning 
nutq jarayonida ayrim jihatlar va sabablarga ko‘ra yaqinligidan kelib chiqib amalga 
oshiriladigan subyektiv qiyoslashdir. “O‘xshatish deyilganda, – ta’kidlaydi 
A.I.Efimov, – tasvirlanayotgan shaxslar, xarakterlar, voqealar, kartinalarni 
ko‘pchilik holatda kitobxonga yaxshi tanish bo‘lgan obrazga qiyoslash tushuniladi. 
Bu qiyoslash natijasida tasvirlanayotgan narsa go‘yo aniqlanadi, birmuncha 
ravshan va ta’sirli bo‘ladi. Muvaffaqiyatli o‘xshatishning muhim belgilaridan biri 
kutilmaganlik, yangilik, tasviriylik elementidir”.
55
So‘zlashuv jarayonida ko‘plab 
ishlatiladigan o‘xshatishlar hikoya qilinayotgan narsa va hodisaning kengroq 
qo‘lamdagi tasvirini berishga, aniqlikka xizmat qiladi, 
–
degan tarifni S.Karimov 
keltirgan. 
Oʻxshatishlar bilan shugʻullangan olimlar uning ikki turini farqlashadi. Bular 
oʻxshatishlarni hosil qiluvchi leksik va morfologik (affiksal) vositalar.
Bunday vositalar yordamida oʻxshatishlar siyosiy arboblarimiz, ya’ni 
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tilida ham uchraydi.

Birinchisi, oʻxshatishni hosil qiluvchi leksik vositalar: kabi

, singari, qadar, 
yanglig‘, bamisoli, bamisli, misoli, misli, monand, xuddi, naq, go‘yo, teng, 
o‘xshatmok, eslatmoq, demoq, bo‘lmoq, bir, aynan, o‘zi, tus, ibrat, holatda, chu, 
andoqki
va boshqalar. Biz ularni 
analitik vositalar
deb ham ataymiz. Darsliklar, 
oʻquv qoʻllanmalari hamda ilmiy manbalarda keltirilgan bu vositalarining faollik 
darajasi turlicha.
Morfologik vositalar: 
-day (-dek) -dak -(tak) -dag‘ (-dog‘) -dayin, -dan, -
dir, -namo, -simon,-ona, -omuz, -li, -cha, (-larcha, -chalik, -chasiga)
kabilar. 
Boshqa uslublarda ular predmet va hodisalarni shunchaki qiyoslab, o‘xshatish 
subyektining ma’nosini konkretlashtirish uchun xizmat qilsa, badiiy uslubda shu 
bilan bab-baravar, badiiy-estetik vazifani ham bajaradi. Metaforik o‘xshatishlar 
54
Қўнғуров P. Ўша асар. 34-б 
55
Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. – Самарқанд, 1994. 9-б 

---

buning yaqqol dalilidir. Bu o‘xshatishlar ommabop (publitsistik) uslubning ayrim 
janrlaridan tashqari boshqa uslublar uchun asosiy vosita hisoblanmaydi.
56
Jumladan, 
-ona 
affiksi ravish yasash bilan birga belgi bilan bogʻliq boʻlgan 
oʻxshatishlar hosil qiluvchi affiksdir: 
Bugungi kunda xalqimizning bunyodkorlik 
salohiyati, fidokor
ona
mehnati bilan Shahrisabz yurtimizning eng obod 
maskanlaridan biriga, zamonaviy madaniyat va turizm markaziga aylanib 
borayotgani barchamizni quvontiradi. 
Siz, azizlarni biz fashizmga qarshi mard
ona
kurashgan, buyuk G‘alabaga 
beqiyos hissa qo‘shgan, Vatanimizning haqiqiy qahramonlari, deb bilamiz va 
sizlar bilan cheksiz faxrlanamiz.
Mamlakatimizda qabul qilingan Harakatlar strategiyasiga muvofiq, biz 
tashqi siyosat sohasida barcha uzoq va yaqin davlatlar, avvalo, qo‘shni 
mamlakatlar, xalqaro tashkilotlar bilan do‘st
ona
va o‘zaro manfaatli hamkorlik 
aloqalarini har tomonlama rivojlantirish siyosatini izchil davom ettiramiz.
Sharq