O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

Blokcheyndagi bloklar va ularning bir-biri bilan munosabatlari
Bitcoin blokcheynni ko'rib chiqamiz. Har bir blok quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi (Rasm 1.2.):

• 
  blok versiyasini;
  
• 
  blokni yaratish sanasi va vaqtini;
  
• 
  blok sarlavhasining xesh-kodini;
  
• 
  oldingi blokning xesh-kodini;
  
• 
  blokdagi barcha tranzaktsiyalarning xesh-kodini;
  
• 
  mayniing jarayonida qayd etilgan maxsus Nonce va Bits parametrlarini.
  
• 
  B lok sarlavhasining xesh-kodi oldingi blokni boshqasi bilan blokcheyn zanjirida bog'laydigan narsa. Keyingi sarlavhada oldingi blokning xesh- kodi sifatida yozilgan. Shuningdek, sarlavhada joriy blokning tranzaktsiya xesh - kodi mavjud. Merkle daraxti(Merkle tree)yoki binar (ikkilik) xesh daraxti deb nomlanuvchi algoritm yordamida hisoblanadi.
  

Rasm 1.2. Bitcoin blokcheyn bloki

Bunday blok zanjirga kirishi bilan, kelajakda uni o'zgartirish imkoni bo'lmaydi. Bu blokcheynning asosiy tamoyillaridan biridir. Ma'lumotlar blokcheynga xavfsizroq aloqani ta'minlaydigan kriptografiya protokollaridan foydalangan holda, shuningdek bank ma'lumotlarini uzatish tarmoqlarida yoziladi.
Blok zanjirini shakllantirishda faqat ishonchli ma'lumotlarga ega bloklar unga kirishlari mumkin. Shunga ko'ra, zanjirning mavjud bo'lgan har qanday blokida ommaviy mavjud bo'lgan ma'lumotlarni soxtalashtirish yoki almashtirish mumkin emas.
Blokcheyndagi barcha ma'lumotlar to'planib, doimiy ravishda yangilanib turadigan ma'lumotlar bazasini hosil qiladi. Ushbu ma'lumotlar bazasidan biron bir narsani olib tashlash yoki blokni almashtirish / o'zgartirish mumkin emas. Bu blokcheynning asosiy xususiyatlaridan biridir.
Tengdoshlar tarmog'i
Ma'lumotlar bazasi tizimni tashkil etadigan ko'plab tugunlarga taqsimlanadi. Tarmoqqa ulanganda, har bir kompyuter zanjir nusxasini oladi, unda barcha yozuvlar mavjud va bu oldin sodir bo'lgan barcha tranzaktsiyalarni tasdiqlaydi.
Tranzaktsiyalarni yozib olishda blokcheyndan foydalanish uchun, blokcheynni manzilingiz yoki hamyon bilan o‘tkazilganligini tekshirib ko‘rish kerak.
Agar blokcheyn faqat bitta kompyuterda saqlangan bo'lsa va u to'satdan o'chirilgan bo'lsa, unda bu muammo tug'diradi.
Aslida, blokcheynning hozirgi holati yuklab olinadi, sinxronlashtiriladi va dunyodagi ko'plab kompyuterlar tomonidan ta'minlanadi.
Ushbu kompyuterlar "tugunlar" yoki "nodlar" deb nomlanadi va blokcheyn xavfsiz va zamonaviy bo'lishini ta'minlash uchun ular tengdosh tarmog'ida birgalikda ishlaydi.
Tengdosh tarmog'i- ham "peer-to-peer" (P2P) tarmog'i deb ataladi, bu unga birlashtirilgan barcha kompyuterlar bir xil huquqlarga ega va asosiy (markaziy boshqarish) server yo'q.
Tengdoshtarmoq tugunlarining har bir tugunlari blokcheynning to'liq, yangilangan versiyasini saqlaydi. Har safar yangi blok qo'shilganda, barcha tugunlar blokcheynni yangilaydi.
Tengdoshlar tarmog'idan foydalanish ma'lum afzalliklarga ega:

• 
  har doim dastur qidiruvchisi (blockchain Explorer) yordamida blokcheyn holatini tekshirishingiz mumkin;
  
• 
  blokcheynning haqiqiy holatini bilish uchun faqat bitta tomonga ishonish shart emas;
  
• 
  blokcheyn himoyalanganligini bilish uchun bitta serverning xavfsizligiga ishonishning hojati yo‘q;
  
• 
  tajovuzkor bir vaqtning o'zida bitta serverni emas, balki minglab kompyuterlarni buzishga majbur bo'ladi;
  

• 
  blokcheyn hech qachon yo‘qolib ketishiga doim ishonch bor, chunki buning uchun uni barcha tugunlar yo‘q qilishi kerak.
  

a) Server tuzilishi b) Tengdoshlar tarmog'i

Rasm. 1.3. Tarmoq tuzilishi
Internet va elektron savdo rivojlangan sayin insonlarning uzoq masofalardan turib elektron pullar to’lashlariga to’g’ri kela boshladi. Bunda pulni masofadan turib qo’ldan–qo’lga berishning umuman iloji yo’q shuning uchun ham pullarni bir insondan ikkinchisiga masofadan turib o’tkazish jarayonida o’ziga xos vositachilarga, ya’ni elektron to’lov tizimlari, bank yoki kuriyerlarga murojaat etish kerak bo’ladi. Har qanday vositachi esa bajarayotgan pul o’tkazmalariga bog’liq bo’lgan pul operatsiyasi uchun qandaydir to’lov olib qoladi. Chunki hech kim tekinga ishlashni xoxlamaydi. O’tkazilayotgan pul miqdori qancha ko’p bo’lsa, vositachiga bo’lgan to’lovlar tufayli pulni yo’qotish ham shunchalik ko’p bo’ladi. Bu borada turli xildagi taklif va mulohazalar juda ko’p edi,lekin ularning barchasi bazi sabablarga ko’ra rad etildi. Chunki tovar va xizmatlar oldi–sotdilaridagi vositachilarga bo’lgan to’lovlarini olib tashlaganda ham, turli- tuman firibgarlardan qanday himoyalanish, pulni aynan siz o’tkazganingiz yoki olganingizni qanday isbotlash mumkin? Bu borada turli taklif va mulohazalar juda ko’p edi, lekin ularning barchasi bir qancha sabablarga ko’ra rad etildi. Chunki tovar va xizmatlar oldi-sotdilaridagi vositachilarga bo’lgan to’lovlarni olib tashlaganda ham, turli-tuman fribgarliklardan qanday himoyalanish- pulni aynan siz o’tkazganingiz yoki olganingizni qanday isbotlash mumkin. Bu muammoning echimi 2009- yilda Satoshi Nikamoto deb nomlangan shaxs yoki shaxslar tomonidan murakkab kriptografik matematik hisob kitoblar natijasida ishlaydigan yangi elektron to’lov tizimini ommaga taqdim etgandan so’ng topildi. Bunday to’lovlarni amalga oshirishda ishlatiladigan pul birligining nomi esa bitkoin deb ataladi. Bitkoin kriptografik elektron pul birliklari maxsus elektron hamyonlarda saqlanib, bunday hamyonlarga pul tushirish va ularni turli xil maqsadlarda ishlatish mumkin. Biror bir bitkoin hamyon hisobidan qancha elektron pul ketgani yoki unga kelganini aniqlash uchun mutaxassislar bir hamyondan yoki boshqa manzildan ushbu elektron hamyonga qancha bitkoinlar barchaga ochiq holda ko’rsatishni taklif etdilar, ya’ni siz kriptovalyutalar tarmog’iga ulanganingizda barcha oldi-sottisini aniq va ravshan ko’rishingiz va kuzatishingiz bo’ladi.
Barcha bitkoin hamyonlar anonimdirlar (ya’ni, hamyonning kim ekanligi aytilmaydi) shuning uchun ham sizning tanishingiz qaysi hamyon uniki ekanligini aytmagan bo’lsa, siz hech qachon bu haqda bilolmaysiz. Tizimdagi hisob –kitoblarni muntazam ravishda amalga oshirib boorish kerakligi tufayli bitkoinlarni ma’lumotlar ba’zasi tezkor ishlashi uchun katta quvvatli zamonaviy kompyuterlar kerak bo’ladi. Bunday quvvatli kompyuterga ega bo’lish uchun minglab kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulash kerak bo’ladi.
1982 yilda kriptograf Devid Chaum ⁹xarid qilingan tovarlar yoki mijoz tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘langan to‘lovlar to‘g'risidagi ma'lumotni kuzatishni taklif qildi. Savdo va moliyaviy operatsiyalarni ishonchli amalga oshirish uchun Devid Chaum 1989 yilda Digi Cash korporatsiyasini tashkil etdi, u birinchi anonim to‘lov tizimini taqdim etdi.
Digi Cash¹⁰ to‘lov tizimi Internet orqali tranzaktsiyalarni o‘tqazish xavfsiz usuli edi. O‘sha davrdagi aksariyat tizimlar, shu jumladan Visa va Mastercard, katta hajmdagi mahsulotlarni faqat elektron usulda qayta ishlashi mumkin edi. Bunga javoban, tizim kichik tranzaktsiyalarni yuborishga imkon berdi.
DigI Cash to‘lov tizimi Devid Chaum tomonidan ishlab chiqilgan "ko‘r imzo" texnologiyasiga asoslangan edi. Ko‘ra elektron raqamli imzo - elektron raqamli imzoning (ERI) muhim o‘zgarishlaridan biri bo‘lib, unda imzo chekuvchi imzolangan hujjatning mazmunini ishonchli bilmaydi. Uning asosiy qo‘llash sohasi - bank sektori, shuningdek, elektron ovoz berish sohasi.
Elektron to‘lov tizimlaridan foydalanishda bank doimo pul mablag'larini kim, qayerda, qachon va kimga o‘tkazganligi to‘g'risida to‘liq ma'lumotga ega. Ushbu fakt foydalanuvchilarning shaxsiy hayotiga katta ta'sir ko‘rsatadi.
Ko‘r elektron imzodan foydalanish to‘lovlarning maxfiyligini ta'minlaydigan shunday to‘lov tizimlarini yaratishga imkon beradi, ammo shu bilan birga foydalanuvchilarga zarurat tug'ilganda to‘lovlarni amalga oshirganliklarini isbotlash imkoniyatini beradi.
Elektron to‘lov protokollaridagi ko‘r imzoning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:

• 
  uchinchi tomon tranzaktsiya parametrlarini aniqlashning mumkin emasligi;
  
• 
  mijozga tranzaktsiyani tasdiqlovchi dalillarni taqdim etish imkoniyati;
  
• 
  tranzaktsiyani to‘xtatish qobiliyati.
  

Raqamli valyutalarni yanada rivojlantirishda DigiCash to‘lov tizimi katta ro’l o‘ynadi. Bu muqobil elektron to‘lov tarmoqlarini yaratish uchun Internet kompyuterlaridan foydalanishga birinchi urinish edi.
DigiCash to‘lov tizimi markazlashtirildi, ya'ni doimiy naqd pul ta'minoti uchun banklarga ehtiyoj bor edi.
DigiCash to‘lov tizimining modeli Bitcoin va boshqa mavjud kriptovalyutyalarni o‘z ichiga olgan keyingi loyihalarning asosini tashkil etdi.
Devid CHaum tomonidan kriptografiya sohasidagi ishlanmalar bugungi kungacha qo‘llaniladi. U tufayli blokcheyndagi tranzaktsiyalar xavfsizdir.
1997 yilda amerikalik kriptograf Adam Bash Hash Cash texnologiyasini tavsifladi . Ushbu texnologiya spam bilan kurashish va DoS - hujumlariga qarshi turish uchun - kompyuter tizimiga xakerlik hujumini, uni muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi uchun, ya'ni tizimning vijdonli foydalanuvchilari taqdim etilgan tizim resurslariga (serverlariga) kira olmaydigan sharoitlarni yaratishga qaratilgan, yoki bu kirish qiyin bo‘ladi. Keyinchalik, HashCash xesh-bloklar zanjiri va tranzaktsiyalarni tasdiqlash algoritmini takomillashtirdi. Keyingi yillarda blokcheyn tarmog'ining ishlashi shunga o‘xshash tamoyililar asosida qurilgan.
1998 yilda kriptograf Vey Day o‘zining noma'lum, tarqatilgan elektron pul tizimi "b-money" - deb nomlangan o‘z kriptovalyuta g'oyasini taklif qildi. Kriptovalyuta "b-pul" ning afzalligi markazlashtirilmagan ro‘yxatga olish reestri, tranzaktsiyalarga imzo qo‘yish, shuningdek, Proof – of – work (PoW) tushunchasi edi. Keyinchalik Vei Day g'oyalari bitkoinning asosini tashkil etdi .
Xuddi shu 1998 yilda, blokcheyn texnologiyasining asoschisi deb hisoblangan kriptografiya va informatika sohasidagi amerikalik mutaxassis Nik Szabo markazlashtirilmagan Bit Gold kriptovalyutani yaratishga harakat qildi.
Bit Gold kriptovalyuta an'anaviy moliyaviy tizimning samarasizligi va hisob-kitob vositasi sifatida qimmatbaho metallardan foydalanish tufayli yaratilgan. Bit Gold kriptovalyutaning yaratilishi oltinning iqtisodiy xususiyatlarini ko‘paytirish, shuningdek uning xavfsizlik parametrlarini oshirishga urinish bo‘lgan. Nik Szabo tomonidan taklif qilingan markazlashtirilmagan tarmoq foydalanuvchilarga jismoniy oltin taklif qila olmaydigan valyutaning mustaqillik darajasini taklif qildi.
Bit Gold moliyaviy modeli foydalanuvchilarga bir qator imtiyozlarni taqdim etdi.
Xususan, Nik Szabo bunday tizimning kamida ikkita asosiy xususiyatini namoyish etdi:
moliyaviy institutlardan mustaqillik. Markazlashtirilmagan Bit Gold tarmog'i orqali foydalanuvchilar tranzaktsiyalar tuzishda yordam berish uchun moliyaviy tashkilotga komissiya to‘lamasdan, tomonlar o‘rtasida ishonchni o‘rnatmasdan xavfsiz tranzaktsiyalarni amalga oshirishlari mumkin edi. Bit Gold tarmog'ining o‘zi foydalanuvchilarning balansini kuzatish va qonuniy tranzaktsiyalarni amalga oshirish uchun zarur funktsionallikni ta'minlaydi. Tizimning ushbu xususiyatlari pul muomalalari va ularni saqlash moliya institutlariga bog'liqlikni yo'q qilgan holda deyarli va mustaqil ravishda amalga oshirilishini anglatadi;
turli mamlakatlarda uzluksiz ishlash. An'anaviy moliya tizimida ko‘pgina bo‘linishlar mavjud. Turli mamlakatlarga pul yuborish bir necha kundan bir oygacha, oxirgi qabul qiluvchiga etib borguncha davom etishi mumkin. Buning sababi shundaki, banklar ushbu moliyaviy mablag'lar mo‘ljallangan manzilga etib borgunga qadar boshqa moliya institutlariga pul yuborish uchun juda qattiq va tartibga solinadigan jarayondan o‘tishi kerak. Bitcoin va Bit Gold kabi markazlashtirilmagan tarmoqlar ushbu birliklarga muhtoj emas va bir necha daqiqalar ichida xalqaro tranzaksiyalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Keyinchalik Bit Gold g'oyasi Bitcoinda amalga oshirildi va ikkala protokol ham o‘xshash arxitekturaga ega.

2.