O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

8-MAVZU: TUGANAK MEVALI O‘SIMLIKLAR AHAMIYATI. TOPINAMBUR YETIShTIRISh TEXNOLOGIYASI.


REJA:

1.Topinamburni xalq xo‘jalik ahamiyati.

2.Botanik va biologik xususiyatlari.
3.Urug‘larni aynish sabablari va uni oldini olish usullari.
4.O‘zbekistonda ekiladigan topinambur navlarining tavsifi.


Tayanch so’z va iboralar: popuk ildiz, o‘q ildiz, Helianthus avlodi, tuberosus turi, transpiratsiya koeffitsienti, nafas olish, tuproq zichligi, uzun kun, qisqa kun, konserogen, nitrozaminlar.

Tuganakmevalilarga kartoshka va yer noki (topinambur) ekinlari kiradi. Bu ekinlar oziq-ovqat va hayvonlar uchun ozuqa bo’ladigan tuganaklari uchun ekib o’stiriladi.

Bu ekinlar eng yuqori quruq modda hosili olishni ta’minlaydi. Ular uglevodlarga boy bo’ladi. Kartoshka tuganagi kraxmalga boy, topinamburda bo’lsa inulin uglevodi bo’lib, u kislotalar ta’sirida shakarga aylanadi.
Kartoshka va yer noki tarkibidagi uglevodlar miqdori naviga, o’stirilgan joyning tuproq, iqlim va qo’llanilgan o’g’itlarga bog’liq bo’ladi. Masalan, tuganaklardagi uglevodlar miqdori fosforli, kaliyli o’g’itlar qo’llash bilan ortadi, azotli o’g’itlar oqsil moddasini ko’paytirib, uglevodlarni kamaytiradi.
Bular qator oralari ishlanadigan ekinlar bo’lgani uchun o’zlaridan keyin dalani begona o’tlardan toza va yumshoq holda qoldiradi, shuning uchun ular boshqa ko’pchilik ekinlarga yaxshi o’tmishdosh sanaladi.
YER NOKI: Yer nok yem-xashak, texnikaviy ekin. Uning tuganaklarida 30-40 % (quruq modda hisobida) inulin saqlanadi. Tuganaklaridan fruktoza, spirt, vino, vino uksusi, oziqa achitqilari, pivo va boshqa ko‘plab mahsulotlar olinadi. Uning tuganaklari oziq-ovqat sifatida, shu­ning­dek tibbiyotda qand kasalligi, podagra, oshqozon ichak kasallikla­rining buzilishi, siydik pufagida tosh hosil bo‘lganda davolashda hamda rak, infarkt, insult kasalliklarining oldini olishda qo‘llaniladi. Oziqa sifatida er nokining er usti (poya barglari) va er osti mas­sasi (tuganak­lari) ishlatiladi. Poyasi, barglarida quruq modda miqdori 25-30 %, vi­taminlarga boy. Yashil massasining 100 kg ida 20-25 kg oziqa birligi saqlanadi. Uning quruq yashil massasi bevosita oziqa sifatida ishlati­ladi yoki undan vitaminli o‘t uni, silos tayyorlanishi mumkin. Uning 200 kg silos massasida 18-25 o.b., bir oziqa birligida 80-90 g hazmlanadigan oqsil saqlanadi. Tuganaklarining 100 kg da 23-30 o.b. mavjud. Yangi kov­lab olingan tuganaklarida 10-15 % inulin va 2 % oqsil saqlanadi.
Yer noki ekilgan paykallarda cho‘chqalarni boqish yuqori samara be­radi. CHo‘chqa bolalari yer noki bilan boqilganda ularning vazni 20-30 % oshadi va yog‘ sifati yaxshilanadi.