O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

Aytishuvlar
shaklan savol-javob ko‘rinishida bo‘ladi. Bolalar ikki tarafga bo‘lingani holda 
aytishuvni ijro qilishib
 o‘zlariga
noma’lum bo‘lgan voqe’likni o‘rganishadi, kashf qilishadi: 
Hakka chuq-chuq, 
Tomda kim bor? 
Men bor. 
Nima qilyapsai? 
O‘tin teryapman. 
O‘tinni nima qilasan? 
Osh pishiraman. 
Oshingdan berasanmi? 
Toshni beraman. 
Chandishlar ifoda uslubiga ko‘ra aytishuvlarga o‘xshaydi va dialog ko‘rinishida bo‘ladi. 
Chandishlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, o‘nda bir bola o‘rtog‘ini g‘aflatda qoldirib laqillatish 
maqsadida o‘nga bir narsani aytishni so‘raydi. Bunga rozi bo‘lgan sodda bola o‘sha so‘zni aytadi. 
Aynan shuni kutib turgan birinchi bola o‘ni masharali so‘z bilan chandib oladi.
Ma’naviy o‘yin kurinishini olgan chandishlar. bolalarning so‘zamolligini oshirishga, 
g‘aflatda qolmasdan hushyor va ogoh bo‘lishga o‘ndaydi: 
-Arg‘amchi de-chi, 
-Arg‘amchi. 
-Qachon urdim yolg‘onchi? 
Tegishmachoqlar
- bolalar so‘zlashuv o‘yiniga oid satirik va yumoristik mazmundagi janr. 
Tegishmachoqlarning kelib chiqishi kattalarning faoliyatlari bilan bog‘liq. Yoshi ulug‘lar o‘zaro 
hazillarda bir-birlariga turli laqablar quyishib, ermak qilishgan. Bunday tegishishlar keyinchalik so‘z
san’atkorlari tomonidan ijodiy - yumoristik tarzda qayta ishlanib, 
askiya
janrining yaralishiga asos 
bo‘lgan. Bolalar ermaklarni she’riy shaklga solib hozirgi tegishmachoq janrini anglatuvchi she’rlarni 
yaratishgan. Bunda bolalar laqablardan ustalik bilan foydalanishgan: 
Safiya-safon, Baxti-baqaloq, 
Qosim-qotdi, Zokir-zukur, Toji-tajang
kabi. Ranjituvchining adabini berib qo’ymoq niyatida bolalar 
shu kabi tegishmachoqlar ijod qilishgan: 
Abulqosim atashka, 
Qo‘yingni hayda dashtga. 
Qo‘ying qo‘yga qo‘shilsin, 
Kalishginang teshilsin. 

---

164 
Gohida bolalar kattalarning nuqsonlarini, loqaydlik va mas’uliyatsizliklarini ham ustalik bilan 
hajv qilishadi. Bunday tegishmachoqlarning «bosh qahramonlari» asosan, bolalarning o‘z yaqin 
qarindoshlari, ko‘pincha yangalari, akalari, bobolari bo‘lishadi: 
Yangamsan-a, yangamsan. 
Kuylak bichar bilmaysan, 
Qirk ignani sindirib, 
Hech ham xotin bo‘lmaysan. 
Yoki: 
Tomga chiqib tosh otdim,
Tapichkamni yo‘qotdim.
Uxlab to‘rgan boboyni,
Soqolidan bir tortdim. 
Demak, tegishmachoqlar kattalarning o‘zlariga tanqidiy ko‘z bilan qarashga o‘z nuqsonlarini 
yo‘qotishga o‘ndovchi mazmunga ham ega. Tegishmachoqlar etnografik manba sifatida bolalar 
psixologiyasi va dunyokarashini belgilashi bilan qiziqish uyg‘otsa, badiiy manba sifatida bolalarning
so‘z yasash usullaridan foydalanish mahoratini, ijodiy qobiliyatlarini aniqlashga yordam beradi. 
Tegishmachoqlar yumoristik mazmundagi janr. Ulardan kishini ranjitadigan, ko‘ngilga tegadigan 
maqsadda foydalanish nojoiz. Umuman olganda satirik-yumoristik she’rlardan ehtiyotkorlik bilan, 
faqatgina ko‘ngilni xushlovchi, ezgu maqsadlarda foydalanish maqsadga muvofiq. 
O‘zbek bolalar o‘yin folklorini shartli ravishda o’g’il bolalar o’yinlari va qiz bolalar 
o’ynlariga ajratish mumkin. Qiz bolalar o’ynlariga «Besh tosh», «Choyim-choyim», «Etti tosh», 
«Biz tayyor», «Chittigul» kabi o‘yinlar kiradi: