O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat chet tillar instituti roman-german filologiyasi fakulteti

-lik, (-liq)
formantlari orqali aloqadorlik, xoslik, taalluqlilik, holat ma’nolarini 
ifodalaydigan sifatlar yasaladi. 
-lik (-liq)
affiksi bilan yasalgan sifatlar: 
a) holat bildiradi, Masalan, Pastlik, tepalik, chuqurlik, qiyalik kabi sifatlar 
shular jumlasidandir. 
b) biror davr bilan bog’liliqni bildiradi: 
bolalik, go’daklik, yigitlik kabi.
v) xususiyat, xossa bildiradi: 
arzirlik, jo’yalik, didlik, insonlik.
g) aloqadorlik, mansublikni bildiradi: 
temirchilik, taqachilik, sartaroshlik, 
attorlik kabi.
Bulardan tashqari 
-lik 
affiksi turli fe’l formalariga (sifatdosh, ish otlariga) 
qo’shilib xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar yasaydi. Mas: 
arzigulik, 

---

37 
o’tirishlik, o’qimishlik, aralashimlik, kirishimlik 
kabi. 
-lik
va 
-li
affikslarining vazifadosh o’rinlari bor, ya’ni ayrim sifatlar 
-li 
qo’shilgan formada qo’llanganda ham, 
-lik 
qo’shilgan formada qo’llanganda ham 
ma’noga halal yetmaydi. Mas: 
aqlli — aqllik, kirishimli — kirshiimlik, aralashimli 
— aralashimlik, chiroyli — chiroylik, pulli — pullik 
va hok. 
Ba’zi sifatlarning esa, 
-li 
olgan formalari bilan 
-lik 
olgan formalari 
grammatikada boshqa-boshqa ma’no va boshqa-boshqa vazifa uchun ishlatiladi. 
Mas:
 ko’ylakli (odam)— ko’ylaklik (chit), bolali (xotin)—bolalik (chog’lar) 
kabi. 
-siz
- bo’lishsizlik ma’nosini beruvchi bu affiks sifat yasashda aktiv qo’llanadi. 
-siz affiksi ishtirokida ko’pincha otlardan xarakter-xususiyat, xossa, holat bildi-
ruvchi sifatlar yasaladi: 
qarovsiz, aqlsiz, sababsiz, mantiqsiz, molsiz, ishsiz 
va hok. 
-siz 
yasovchisi orqali yasalgan sifatlarni anglatgan ma’nolariga ko’ra 
quyidagicha gruhlashtirish mumkin: a) so’z o’zagidan anglashilgan ma’noga 
(predmet, hodisa, holat va boshqalar. tushunchalarga) ega emaslikni, undan mah-
rumlikni, narsa, hodisa va hokazolarning mavjud emasligini yoki inkor ma’nolarni 
bildiradi: 
yersiz, kimsasiz. asbobsiz, kulbasiz, baxtsiz, vafosiz, jonsiz, keraksiz 
va 
boshqalar. 
b) biror predmet, holat yoki imkoniyatga ega emaslik, undan mahrumlikni 
ifodalaydi: 
huquqsiz, ilojsiz,himoyasiz, uyqusiz, javobsiz, kuchsiz 
kab. 
v) salbiy xarakter-xususiyat yoki holat anglatadi: 
uyatsiz, sharmsiz, tarbiyasiz, 
odobsiz, hayosiz, tuturiqsiz, burdsiz, subutsiz, tartibsiz 
kabi. 
g) ijobiy holat, xossa anglatishi ham mumkin: 
g’uborsiz, tashvishsiz, g’am-
g’ussasiz 
kabi. 
-siz 
affiksi mantiqan 
-li 
affiksining antonimidir. Lekin hamma holatda ham 
-li 
bilan yasalgan sifatlarning ziddini, inkorini yoxud antonimini 
-siz 
bo’lishsizlik 
affiksi orqali berib bo’lmaydi yoki buning aksi, 
-siz 
bilan yasalgan sifatning 
bo’lishli formasini yasash uchun 
-li 
qo’llanmaydi. Ularning antonim ma’nolari 
boshqa turli affikslar, zid ma’noli so’zlar yoki izohlash yo’llari orqali ifodalanadi. 
Mas:
 chiroyli-xunuk, o’qimishli-omi, o’tirishli-o’tirishli emas 
va boshq.
Ba’zi sifatlarning bo’lishli ma’nolarini, antonimlarini hosil qilish uchun ularni 

---

38 
yasovchi affikslarisiz, negiz holida qo’llash kifoya: 
to’liqsiz — to’liq, qulay-siz — 
qulay 
kabi.
-li 
orqali yasalgan qo’shma, juft, birikmali sifatlar deyarli hyech qachon 
-
siz 
affiksi bilan bo’lishsizlik hosil qilmaydi. Mas:
tishli-tirnoqli, qo’lli-oyoqli, 
ko’p xonali, uzun bo’yli, uvali-juvali 
kabi. 
-siz 
affiksining 
no-, be- 
sifat yasovchilari bilan vazifadosh o’rinlari bor: 
keraksiz — nokerak, o’rinsiz — noo’rin, vaqtsiz — bevaqt, sababsiz — besabab 
kabi. Lekin bu vazifadoshlikda ham stilistik jihatidan farqlanib qolgan variantlar 
uchraydi. Mas: 
notavon, nodon, nokas, noyob, notekis 
kabi sifatlardagi 
no- 
o’rnidan 
-siz 
affiksini qo’llab bo’lmaydi: 
betavfiq, bebaqo, benavo, behuzur, betob 
sifatlari ham shular jumlasidandir.