O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

XI.3. Attityud tushunchasining mohiyati va attityudning vazifalari
Keyinchalik G‘arb va AQSH olimlari tomonidan sotsial ustanovka tushunchasi 
«Attitude» - «attityud» so‘zi bilan ifodalanib, sotsial psixologiya va sotsiologiya 
fanlarining ilmiy kategoriyasi sifatida kiritilgan. 1935-yilda G.Ollport «Ehtimol 
attityud tushunchasi, hozirgi zamon Amerika sotsial psixologiyasi uchun eng zarur va 
xarakterli tushunchadir», deb ta’kidlagan edi.
«Attitude» atamasi o‘zbek tiliga tarjima qilinganda «yaroqlilik» yoki «moslik» 
degan ma’noni bildiradi. «Attitude» so‘ziga yana bir ta’rif quyidagicha: «individ 
tomonidan sotsial ob’yektning qimmatini, mazmun-mohiyatini, ma’nosini psixologik 
his qilish»dir. «Attitude» ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan quyidagicha 
tushunilgan: 

ongning ma’lum bir holati; 

reaksiyaga tayyorlikni aks ettiruvchi holat;

inson tomonidan maxsus tashkil etilgan holat;
195

---


avvalgi tajribaga asoslanuvchi holat; 

xulq-atvorga dinamik ta’sir ko‘rsatuvchi holat.
U.Tomas, F.Znanetskiy, G.Ollport, M.Smit, D.Kats va boshqalar attityudni 
shaxsning guruh a’zosi sifatidagi xulq-atvori mexanizmlarini o‘rganuvchi ob’yekt 
sifatida qaraganlar. Demak, sotsial psixologiyada birinchi bo‘lib «attityud» 
tushunchasi «individning sotsial maqsadi va mohiyatiga nisbatan psixologik 
tayyorgarligi sifatida yoki ayrim sotsial sifatlarni anglashga 
nisbatan namoyon bo‘luvchi individning ongli holati» sifatida 
talqin qilingan va bu talqin qator eksperimental tadqiqotlar 
asosida mustahkamlangan.
G.Ollport attityudga shaxsning harakatga tayyorgarlik 
jarayoni sifatida qarab, u xulq-atvorni keltirib chiqaruvchi 
yakunlangan manba ekanligini e’tirof etadi va bunday ta’rif, 
sotsial psixologiyada shaxsning yo‘nalishini o‘rganish uchun 
juda muhimdir.
Xuddi shunday mulohazani E.Bogardusning «Attityud – 
bu atrof-muhitdagi ayrim omillarga mos yoki qarama-qarshi 
harakat qilish an’anasidir», degan fikri bilan ham izohlash 
mumkin.
Attityudning aniq psixologik tuzilmasini asoslashga oid 
yangicha qarash I.Aytsen va M.Fishbaynlar tomonidan taklif 
qilingan «Komponentlilik» nazariyasi bilan bog‘liqdir.
Ular murakkab ustanovka tushunchasini faqat affektiv baholash komponenti 
doirasida kognitiv, affektiv va konativ komponentlari bilan chegaralashni tavsiya 
etadilar va buni g‘arb sotsial psixologiyasidagi ustanovka muammosining 4 jihati: 
harakat, maqsadli ob’yekt, bajarish konteksti jarayoni va bajarilish vaqti asosida 
talqin qilinishi bilan ham ifodalash mumkin.
196

---