Mag’iz qatlamining faoliyati. Buyrak usti bezining mag’iz moddasidan adrenalin va
noradrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu gormonlar organizmda fenilalanin va tirozin
aminokislotalaridan hosil bo’ladi. Adrenalinning ta’siri simpatik nerv tolalari uchlaridan
ajraladigan moddalarning fiziologik ta’siriga o’xshashdir. Uning ta’siridan ko’z qorachig’i
kengayadi, yurak qisqarishlari ritmi tezlashadi, kuchi oshadi, muskullarning o’tkazuvchanligi va
qo’zg’aluvchanligi kuchayadi. Adrenalin mayda arteriya va arteriolalarni (yurak toj tomirlari va
miya tomirlaridan tashqari) toraytirib, qon bosimini oshiradi. Qon ivishini tezlashtiradi,
bronxalarni kengaytiradi, ichak peristalikasini tormozlab, muskullarini bo’shashtiradi, sfinkterlar
muskulini qo’zg’atib, sfinkterlarning epilishiga olib keladi, ishlayotgan skelet muskullarini qon
bilan ta’minlanishini yaxshilaydi. Adrenalin uglevodlar almashinuvida ishtirok etib,
glikogenning parchalanib, glyukozaga aylanishini va qonda qand miqdorini bir me’yorda
turishini ta’minlaydi, markaziy asab tizimi qo’zg’aluvchanligini kuchaytiradi. Noradrenalin qon
tomirlari devorining muskullariga ta’sir etib, ularning qisqarishi, natijasida tomirlar yo’lining
torayishi va qon bosimining ko’tarilishiga sabab bo’ladi. Me’da - ichak devorlari, o’t pufagi
muskullariga juda zaif ta’sir ko’rsatadi. Uglevodlar almashinuviga, organizmdagi oksidlanish
jarayonlariga tabiatan adrenalin bilan bir xil, ammo unga qaraganda 4-8 baravar kuchsizroq ta’sir
ko’rsatadi.
Organizmda adrenalin va noradrenalinni tegishli fermentlar - aminooksidaza va firozinoza
juda qisqa vaqt ichida parchalab yuboradi, shunga ko’ra bu gormonlarning ta’siri ko’p
cho’zilmaydi.
Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyati. Me’da osti bezining shira ajraluvchi sekretor
bo’lakchalari orasida o’zining chiqaruv yo’liga ega bo’lmagan alohida hujayralar guruhi bor,
ular shu hujayralarni birinchi marta tasvirlagan olimning nomi bilan Langergans orolchalari deb
ataladi.
Bu orolchlar hujayralari ichki sekretor funksiyani bajaradi, ya’ni to’g’ridan-to’g’ri qonga
gormon ishlab chiqaradi. Gistologik tekshirishlar natijasida bu orolchalarda har xil hujayralar
borligi aniqlandi va ular alfa, betta, gamma hujayralar deb ataladi. Shulardan beta hujayralar
hammasidan ko’p (itlarda qariyb 75 %) bo’ladi. Beta hujayralar insulin (latincha - Insula -
orolcha) gormoni, alfa hujayralar esa glyukogon gormonini ishlab chiqadi. Me’da osti bezining
mayda chiqaruv yo’llaridagi epiteliy hujayralaridan lipokain gormoni ishlab chiqadi, degan
ma’lumotlar bor. Bez ekstraktlaridan yana bir necha gormon - vagoxonin, kallekrin va
sentropeninlar topilgan.
Me’da osti bezining eng muhim gormoni insulindir. Mering va Minkovskiylar me’da osti
bezi olib tashlangan organizmda uglevodlar almashinuvini keskin buzilishi oqibatida hayvon
halok bo’lishini 1889 yildayoq kuzatganlar. Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyati har
qancha tekshirilsa ham gormonni uzoq vaqt sof holda ajratib bo’lmadi. Nihoyat, 1901 yilda
Z.V.Sobolev me’da osti bezidan ichki sekresiya mahsuloti - insulin gormonini ajratib olish
usulini taklif qildi. U tabiatan oqsil bo’lgani uchun bezni qirqib olib, maydalaganda, gormoni
oqsilni parchalovchi pankreatik shirasi ta’sirida parchalanib ketadi, deb o’yladi. Buning oldini
olish uchun Z.V.Sobolev ikkita usulni taklif qildi. Bu usullardan biri hayvon me’da osti bezi olib
tashlashdan 4-5 kun oldin bezning pankreatik shira chiqaradigan yo’llarini mahkam bog’lab
qo’yishdir. Bu vaqtda shira ajratuvchi tashqi sekretor hujayralar degenerasiyaga uchrab, nobud
bo’ladi. Oqibatda insulinni parchalaydigan shira qolmaydi. Ikkinchi usul embrionlar me’da osti
bezidan gormon ajratib olishdir. Chunki bu vaqtda ularda hali hazm shirasi ishlanib
chiqmaydigan bo’ladi.
58
1922 yilda F.Bonting va J.Best birinchi usul bilan insulin olishga muyassar bo’ldi.
Insulinning kimyoviy tuzilishini o’rganish natijasida uning disulfid bog’lari bilan birikkan 17 xil
aminokislotaning ikki zanjiridan iborat polipeptid ekanligi aniqlandi.
Hozir insulin preparatlari kimyoviy sintez yo’li bilan olingan. Insulin organimzdan
tashqarida sintezlangan birinchi oqsildir. Turli hayvonlarning me’da osti bezidan olingan insulin
o’z molekulasidagi aminokislotalarning joylashuviga qarab bir-biridan farq qiladi. Insulinning
molekulasida ruh (Zn) yo’q, lekin u ruhni biriktira oladi, ayni vaqtda uning ta’siri uzayadi va
kuchayadi. Organizmga olloksan yuborilganda, beta hujayralarning faoliyati buzilib, insulin
sintezlanmay qoladi, bu esa diabet kasalligiga, ya’ni qandning organizmda o’zlashtirmay, siydik
bilan chiqib ketishiga sabab bo’ladi.
Insulin jigarda glyukozadan glikogen sintezlanishini tezlashtiradi va uning parchalanishiga
to’sqinlik qiladi. Demak, periferik qonda qandning bir muncha kamayishiga sabab bo’ladi.
Organizmda uglevodlar almashinuvining oraliq mahsulotlaridan yog’ va oqsillarning hosil
bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qondagi qand miqdori bilan me’da osti bezidan insulinni
ajralishi o’rtasida bog’lanish bor, boshqacha aytganda, qonda qand ko’paysa, insulin ham
ko’proq ishlanib chiqadi va aksincha. Beta hujayarlar faoliyati kuchayganda yoki organizmga
anchagina miqdorda insulin yuborilganda qondagi glyukozaning aksariyat qismi glikogenga
aylanadi. Oqibatda unda qand odatdagidan ancha kamayib ketadi, gipoglikemiya deb shunga
aytiladi. Rosmana gipoglikemiya nerv faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi va hatto gipoglikemik shok
paydo bo’lishi ham mumkin, bunda markaziy nerv tizimining qisqa muddatli qo’zg’alishidan
keyin hayvon darmoni qurib, juda bo’shashib qoladi, og’ir hollarda esa, talvasaga ham tushadi va
hokazo. Hayvon ancha och qolgan bo’lsa, oz miqdordagi insulin ham gipoglikemik shok paydo
qilishi mumkin. Venaga tegishli miqdorda glyukoza yuborish yo’li bilan birga gipoglikemik
shokka barham beriladi. Insulin etishmaganda esa qandli deabet kasalligi kelib chiqadi. Bu
kasallik giperglikemiya (qonda qand ko’payib ketishi), glyukozuriya (siydik bilan qand
chiqarilishi) va qonga keton tangachalarining chiqarilishi bilan xarakterlanadi. Diabet og’ir
hollarda koma (komofoz holat) paydo bo’ladi. Komofoz holatining og’ir xili hayotga xavf
soladigan bo’ladi va organizmning faoliyatini anchagina izdan chiqishi bilan tavsiflanadi,
hayvon juda bo’shashib, reflekslari susayadi yoki yo’qolib ketadi, nafasi siyrak va yuzaki bo’lib
qoladi, yurak qisqarishlari tezlashadi, yoki sekinlashadi, tomirlar tovusi o’zgaradi va h.k.
Hayvon organizmiga vaqtida insulin yuborib, komofoz holat bartaraf etilmasa, hayvon o’lib
qolishi ham mumkin. Glyukogon me’da osti bezining alfa hujayralaridan sintezlanadigan
gormondir. Bu gormon ta’siridan jigarda glikogenining parchalanishi tezlashib, qondagi qand
miqdori ko’payadi. Shuning uchun ham bu gormon toza holda ajratib olinmasidan ilgari
giperglikemik faktor deb yuritilardi. Qondagi qand miqdorini idora etishda insulin bilan
glyukogenning o’zaro ta’siri alohida o’rin egallaydi. Alfa hujayralarining faoliyati kuchayishi
natijasida qonda qand miqdori oshadi - giperglikemiya kelib chiqadi. Shuning uchun bu
hujayralar faoliyatining kuchayishi ham qandli diabetga sababchi bo’lishi mumkin. Bu
hujayralarning faolligi sulfanilamid preparatlar va kobalt to’rlari ta’sirida kuchayadi.
Glyukogon sun’iy yo’l bilan sintezlangan. U kristall holdagi modda bo’lib, kimyoviy
tuzilishi jihatidan ancha farq qiladi.
Sipokain - polipeptid bo’lib, me’da osti bezining chiqaruv yo’lining epiteliysida ishlanib
chiqadi. U hazm shirasi fermentlar ta’sirida parchalanmaydi. Sipokain fostafidlar (lesitin) hosil
bo’lishini, ya’ni yog’larning sarflanishiga yordam beradi. Jigarni yog’ bosib ketishidan saqlaydi.
Bu gormon etishmasa, jigarni yog’ bosadi va siydik bilan birgalikda ko’p miqdorda keton
tanachalari chiqarila boshlaydi (diabetning bir ko’rinishi).
Me’da osti bezi olib tashlangan itga muntazam insulin yuborib turilsa ham u ikki - uch oy
o’tgach, jigarini yog’ bo’sishi natijasida halok bo’ladi. Ammo uning organizmiga insulin
yuborish bilan birga ovqatiga me’da osti bezi qo’shib beriladigan bo’lsa, hayotini saqlab qolish
mumkin. Bu tajribalar me’da osti bezidan insulin va lipokain gormonlari haqiqatan ham alohida-
alohida ishlanib chiqishidan dalolat beradi. Lipokain gormoni o’z ta’sirini ko’rsatish uchun
boshqa lipotrop (yog’ to’planishiga to’sqinlik qiluvchi) moddalar ham bo’lishi kerak. Vagotonin
59
- oqsil modda bo’lib, kimyoviy tuzilishi haligacha aniqlanmagan. Bu gormon organizmga
yuborilganda adashgan nerv yadrolarining tonusi kuchayib, parasimpatik nervning faolligi
oshadi. Bundan tashqari, vagotonin qon hosil bo’lish jarayonlarida ham ishtirok etadi.
Sentropenin bu ham tarkibi aniqlanmagan oqsil moddadir. U nafas markazini qo’zg’atib,
bronxlarni kengaytiradi, gemoglobinga kislorod birikishini kuchaytiradi. Me’da osti bezining
ichki sekretor faoliyatini nerv tizimi boshqarib boradi. Jumladan, o’ng tomondagi adashgan
nervning bu bez uchun sekretor nerv ekanligi isbotlangan. Simpatik nerv tizimi qo’zg’alganda
insulin sekresiyasi tormozlanadi. Ko’p miqdorda glyukoza iste’mol qilishi va natijada qonda
qand ko’payishi, jismoniy ish, hayajonlanish (emosiya) natijasida ro’y beradigan giperglikimiya
insulin sekresiyasini kuchaytiradi. Me’da osti beziga bevosita ta’sir etmaydigan gormonlar
(buyrak osti bezining mag’iz va po’stloq qavati, qalqonsimon bez gormonlari) uglevodlar
almashinuvini o’zgartirib, insulin sekresiyasini kuchaytiradi.
Gipofiz yoki pastki miya ortig’i kalla suyagining turk egari sohasida, miyaning asosida
joylashgan va oyoqcha (voronka) yordamida miya bilan tutashgan toq ichki sekresiya bezidir. Bu
bez ustki tomondan biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsula bilan o’ralgan. Turli hayvonlarda
gipofizning shakli va kattaligi turlichadir. Jumladan, sigirlarda 3.8, itlarda 2.1, qo’ylarda 0.4,
cho’chqalarda 0.3 grammni, tulkilarda 50 mgni tashkil qiladi va h.k. gipofiz uch qismdan:
oldingi (adenogipofiz), oraliq va orqa qism (neyrogipofiz)dan tashkil topgan.
Gipofiz hujayralarining xili organizmning holati va boshqa ko’pgina omillar ta’sirida
o’zgarib turadi. Adenogipofiz ichki uyqu arteriyasidagi nerv tuguni va gipotalamusdan nerv
tolalarini oladi (innervasiyalanadi). Ko’pgina fizologik tekshirishlar adenogipofizga
parasimpatik nerv tizimi ham ta’sir qilib turishini ko’rsatadi. Neyrogipofiz gipotalamusdan
suprooptik - gipofizar, paraventrikulyar - gipofizar, tubero - gipofizar yo’llar orqali nerv tolalari
o’tadi.
Gipofiz organizmning turli funksiyalarini boshqarishda ishtirok etadi. Shu bilan birga
boshqa ichki sekresiya bezlarining faoliyatiga ham o’zining tegishli gormonlari bilan faol ta’sir
ko’rsatadi.
Gipofiz gipotalamus bilan chambarchas bog’langan bo’lib, gipotalamo-gipofizar tizimni
tashkil qiladi. Gipofizning oldingi qismi - adenogipofiz uch xil: asidofil, bazofil va xromotob bez
hujayralari borligi gistolik tekshirishlarda topilgan. Asidofil va bazofil hujayrlar xromotob
hujayralardan hosil bo’ladi. Bazofil hujayralar adrenokortikotrop, tireotrop, pankreotrop,
paratireotrop va gonadotrop (tuxumdon follikulasini stimullovchi va lyuteinlashtiruvchi)
gormonlarni ishlab chiqaradi.
Asidofil hujayralardan somatrop yoki o’sish gormoni va prolaktin ishlab chiqadi. Oldingi
bo’lakning hamma gormonlari oqsil moddalar bo’lib, organizmning o’sib rivojlanishini, bir qator
ichki sekresiya bezlarining faoliyatini, moddalar almashinuvi va ko’payish jarayonlarini,
boshqarishda ishtirok etadi. Gipofizning oldingi qismi olinib tashlanganida, kasallik tufayli
faoliyati susayganida, organizmda turli xil o’zgarishlar kuzatiladi. Jumladan, yosh hayvonlar
o’smay qoladi, jinsiy bezlarining rivojlanishi susayadi, organizmning umumiy quvvati pasayib,
moddalar almashinuvi buziladi, junlarning o’sishi susayadi.
Gipofizning oldingi qismi gipotalamus bilan chambarchas bog’liqdir. Gipotalamusni elektr
toki bilan ta’sirlanishi gipofiz oldingi qismidan ko’proq gormonlar qonga chiqishiga sabab
bo’ladi. Tiroksin gormonining ko’proq ishlanib, qonga chiqarilishi esa gipofiz oldingi qismi
gormonlarining ajralishiga to’sqinlik qiladi. Bu gormonlarning ajralishiga yorug’lik ijobiy ta’sir
ko’rsatadi, degan ma’lumotlar bor. Masalan, parandalarni kechasi yaxshi yoritilgan xonaga
kiritish gipofizdan gonadotrop gormonlar ko’proq ajralib qoniga o’tishiga sabab bo’ladi.
Hayvonlarni oziqlantirish, parvarish qilsih sharoiti ham gipofizning faoliyatiga faol ta’sir
ko’rsatadi. Gipofiz oldingi qismidan ajralib chiqadigan gormonlardan somatotrop gormon yoki
somatotropin (STg) o’sish va rivojlansih jarayonlarining boshqarilishida ishtirok etadi. Bu
gormon sut emuzuvchi hayvonlarning gipofizidan toza holatda ajratib olingan. Turli
hayvonlarning somatotrop gormoni tarkibidagi aminokislotalar soni, molekulalari og’irligi va
boshqa bir qator fizik-kimyoviy xususiyatlari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Somatotrop
60
gormon hujayralar bo’linishi, oqsillarning sintezlanishini tezlashtiradi va organizm to’qimasining
miqdor jihatdan ko’payishiga sabab bo’ladi. Uning ta’sirida azot muvozanati musbat bo’lib
qoladi. Energetik ehtiyoj o’sishi tufayli yog’ kamayadi. Bu gormon tog’ay to’qimasiga, ayniqsa,
kuchli ta’sir ko’rsatadi, naysimon suyaklarning uzunasiga o’sishi va suyaklashishini
tezlashtiradi. Somatotrop gormon uglevod almashinuviga, ichki organlarning o’sib rivojlanishiga
faol ta’sir ko’rsatadi. Bu gormon yosh hayvonlarda (41-rasm) zo’r berib ishlanib chiqadigan
bo’lsa, gigantizm avj oladi, ya’ni hayvon juda o’sib, odatdagisidan katta bo’lib ketadi. Katta
yoshdagi hayvonlarda esa somatotropinning ortiqcha ishlanishi akromegliya kasalligiga sabab
bo’ladi.
Adrenokortikotrop gormon (AKTG).Bu gormon buyrak usti bezi po’stloq qavati
funksiyasining boshqarilishida ishtirok etadi va tuzilishiga ta’sir ko’rsatadi. Gipofiz olib
tashlansa, buyrak usti bezining po’stloq qavati, ayniqsa, to’rli va tutamli zonalari atrofiyaga
uchraydi. Biroq shunda ham buyrak usti bezining po’stloq qavati organizm uchun etarli
miqdorda gormon ishlab chiqarishi mumkin. Organizmga kortikosteroidlar yuborilganda qanday
o’zgarishlar kuzatilsa, AKTG yuborilganda ham xuddi shunga o’xshash o’zgarishlar kuzatiladi.
AKTG yuborilganida periferik qonda eozinofil va limfositlar sonining kamayib ketishi bu
gormon ta’sirining xaraterli tomonidir. Bundan tashqari, AKTG buyrak kanalchalaridan natriy
xlor ionlari va suvning reabsorbsiyasiga, shuningdek, yog’ va aminokislotalardan qandning hosil
bo’lishiga, organizmdan azotning chiqarilishiga ta’sir ko’rsatadi.
Tireotrop gormon (TTG).
Bu gormon qalqonsimon bezning faoliyatini kuchaytiradi. Shuning uchun ham gipofizi
olib tashlangan hayvonlarning qalqonsimon bezi atrofiyalanib, yodni almashtirishi va tiroksinni
sintezlashi susayadi. Organizmga tireotrop gormon yuborilganda xuddi tiroksin yuborilganidek
o’zgarishlar kuzatiladi. Gipofiz bilan qalqonsimon bez funksional jihatdan bir-biriga mahkam
bog’liq, shu hol organizmda yaxlit gipofiztireod kopmleks mavjud deb aytishga asos bo’ladi.
Ko’pchilik endokrinologlar gipofizda tireotrop gormonning ta’siri jihatdan bir-biridan farq
qiladigan bir necha fraksiyasi hosil bo’ladi, deb hisoblaydilar.
Ganadotrop gormonlar.
Bu gormonlar ham gipofizning oldingi qismida hosil bo’lib, jinsiy bezlarning
funksiyalariga ta’sir qiladi, gonadotrop gormonlarning uch xili bor: A) follikulalarning etilishini
tezlashtiruvchi; B) interstisial hujayralarning etilishini tezlashtiruvchi gormon; V) lyuteinotrop
gormon.
Follikulalarning etilishini tezlashtiruvchi gormon erkaklik va urg’ochilik jinsiy bezlarining
epiteliylarini rivojlantiradi. Erkak hayvonlarda spermatogenez jarayonlariga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Interstisial hujayralarning etilishini tezlashtiruvchi gormon esa follikulalarning
etilishini isterogen gormonlarining ajralishini, sariq tana hosil bo’lishini, progesteron, testosteron
gormonlarining ishlanib chiqishini kuchaytiradi. Lyuteintrop gormon (prolan B) - sariq tanadan
progesteron gormoni ishlanib chiqishini tezlashtiradi. Bu gormon sut bezining rivojlanib
etilishiga laktasiyaga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham ayrim mualliflar bu gormonni
prolaktin gormoni bilan bir deb qaraydilar. Gipofizning oraliq qismi donali va donasiz bazofil
hujayralardan tashkil topgan bo’lib faqat bitta gormon - melanofor (intermedin) ishlab chiqaradi.
Bu gormon ham asosan baliqlarda, suvda va quruqlikda yashovchilarda, sudralib yuruvchilarda,
pigment almashinuvini boshqaradi. Bu gormon terida tashqi muhitning ba’zi noqulay
sharoitlaridan, xususan, quyosh nurlaridan himoya qiladigan rang paydo bo’lishini ta’minlaydi.
Organizmga intermedin yuborilishi - terining qorayishiga sabab bo’ladi. Kuchli yorug’likning
ta’siridan intermedinning hosil bo’lishi tormozlanadi. Natijada - bir oz oqaradi kechalari bu
gormonning hosil bo’lishi tezlashadi. Shu bilan birgalikda bo’g’ozlik davrida ham intermedin
ko’proq hosil bo’lib turadi. Gipofizning keyingi qismida ko’pgina neyrogliol hujayralar ham bor.
Bezning bu qismi o’zidan uch xil gormon vazopressin, oksitosin va oktididenrevin ishlab
chiqaradi. Teozir gipofiz keyingi qismining gormonlari bevosita gipofizning o’zida hosil
bo’lmasdan gipotalamusning superooptik va paraventikulyar yadrolarida hosil bo’lib suprooptik
gipofizar yo’l orqali gipofizga chiqariladi deb xisoblanadi.
61
Do'stlaringiz bilan baham: |