O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizikaviy kimyo kafedrasi

A
P
I
I
I



(2.10) 
bunda I
P
va I
A
- moddaning qutbli (P) va qutbsiz (A) qo‗zg‗almas fazalardagi 
ushlanish indekslari. 

I inkrement "tavsifli zonalar" (funksional guruh, qo‗sh bog‗, uch bog‗, 
halqa va boshqalar) va bu zonalar atrofidagi ta‘sirlarni o‗z ichiga oluvchi tuzatish 
kattaligi. Tahlil etilayotgan noma‘lum moddalarni aniqlash tajriba yordamida 
topilgan 

I kattaliklarni moddalarning taklif qilinayotgan struktura formulalar 
yordamida hisoblangan 

I inkrementlari bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi 
[66].
Moddalarning xromatografik tasvirini batafsilroq ifodalash uchun 
molekulaning asosiy skeletini tashkil etadigan n-alkanlarning ushlanish 
indekslarini ularning ushlanish indekslaridan ayirish taklif etilgan [101]. Olingan
farq ushlanishda funksional guruhlarning qo‗shgan hissasini ifodalaganligi uchun
"funksional ushlanish indekslari" yoki gomomorflik omili (H) deb ataladi: 
,
h
x
I
I
H


(2.11) 
bunda h indeksi gomomorf parafinga, ya‘ni o‗rganilayotgan modda bilan bir xil 
uglerod skeletiga ega bo‗lgan to‗yingan uglevodorodga taalluqli. Gomomorflik 
omilining qiymati molekulaning geometriyasi– tarmoqlanganligi, qo‗shbog‗ning 
holati va konfiguratsiyasining o‗zgarishiga juda sezgir bo‗ladi. O‗z navbatida 

I 
qiymatining bu omillarga bog‗liqligi esa sezilarli emas . H ning qiymatlari
qutbsiz va kuchsiz qutbli qo‗zg‗almas fazalar uchun aniqlangan [101]. Uni 
aniqlashning nisbiy o‗rtacha kvadratik xatosi aromatik uglevodorodlar, 
alkilsulfidlar, ketonlar uchun 2-5 % oralig‗ida yotadi .

---

40 
Gomomorflik omilining qutbli va qutbsiz kolonkalardagi farqi (

H) 
molekulalararo o‗zaro ta‘sirlashuvning o‗ziga xos kuchlari ta‘siri bilan tavsiflanadi 
[92]. Shunga va ushlanish indekslarining additivligi prinsipiga asoslanib, organik 
birikmalar turli sinflarining xromatografik tasniflari oldindan aytilgan [91]. Agar 
ushlanish indekslari molekulyar og‗irliklar shkalasida ifodalangan bo‗lsa, unda 
moddalarni identifikatsiyalash uchun 

I o‗rniga molekulyar og‗irliklar 
inkrementlarining additivligi va doimiyligini moddalar gomologik qatorida
ishlatish mumkin (

Me - haqiqiy va samarali molekulyar og‗irliklar orasidagi 
farq) [3]. Ushlanish kattaliklarini oldindan aytish uchun 

H, 

I va 

Me o‗rniga 
molekulaning alohida struktura elementlari uchun harakterli bo‗lgan erishning 
parsial molyar standart entalpiyasi (
o
S
H

) va entropiyasi (
o
S
S

) inkrementlarini 
bevosita ishlatish mumkin [17]. 
o
S
H

va 
o
S
S

kattaliklarning 

I, 

H va 

Me 
inkrementlariga qaraganda temperaturaga sezilarli darajada bog‗liq bo‗lganligi 
ularning qiymatlaridan foydalanib, V
g
ning qiymatlarini temperaturaning katta
oralig‗ida hisoblashni amalga oshirishga imkon beradi. Agar o‗lchash yuqori
aniqlikda va yetarlicha molekuladagi uglerod atomlari soni (n
s
) keng oraliqda olib 
borilsa, 

I, 

H va 

Me qiymatlarining doimiyligi buziladi. Bunday holda bu 
kattaliklar bilan radikaldagi uglerod atomlari soni orasidagi bog‗liqlik kasr-
chiziqli tenglama bilan ifodalanadi [3]: 
,
)
(