O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand

Tijorat banklarining aktiv va passiv operatsiyalari huquqiy asoslari.

Har qanday xo‘jalik sub’ektlari kabi tijorat banklarining faoliyatini pirovard maqsadi daromad topishdan iboratdir. Xalqaro amaliyotda tijorat banklarining o‘zlik va jalb etilgan mablag‘lardan ma’lum daromad topish uchun olib boradigan faoliyati aktiv operatsiyalar deb nomlanadi. O‘z mohiyatiga asosan tijorat banklarining o‘zlik va yuridik hamda jismoniy shaxslarning vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb etilgan mablag‘laridan o‘z nomidan ma’lum daromad topish uchun olib boradigan faoliyati aktiv operatsiyalar hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda tijorat banklarining olib boradigan aktiv operatsiyalari juda turli tumandir, lekin iqtisodiy adabiyotlarda aktiv operatsiyalar o‘z mohiyatiga ko‘ra quyidagi asosiy guruxlarga ajratiladi:
- yuridik va jismoniy shaxslarga turli muddatlarga, turli maqsadlarga ham turli shartlar asosida kreditlar berish;

• 
  bank mijozlariga turli vositachlik xizmatlarini ko‘rsatish;
  

-lizing, faktoring va forfeyting operatsiyalarini amalga oshirish;

• 
  investitsiya loyixalarini amalga oshirish;
  
• 
  davlat va boshqa yuridik shaxslarning qimmatli qog‘ozlariga o‘z nomidan va o‘z hisobidan investitsiyalar qilish;
  

• 
  bank mijozlariga kassa xizmatlarini ko‘rsatish;
  
• 
  mijozlarga boshqa turdagi an’anaviy va noan’anaviy bank xizmatlarini ko‘rsatish.
  

Tijorat banklari aktiv operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida amaldagi qonunchilik tomonidn belgilangan me’yorlarga amal qilishlari lozim. Tijorat banklari o‘zlarining faoliyati uchun o‘rnatilgan likvidlik darajasini saqlab turishlari hamda aktiv operatsiyalarni turlari bo‘yicha yuzaga chiqishi mumkin bo‘lgan qaltisliklarni (risklarni) oqilona taqsimlashlari shart. Amaliyotda daromad keltirish darajasiga asosan tijorat banklarining aktivlari asosan ikki guruhga, ya’ni daromad keltirmaydigan va daromad keltiradigan aktivlarga
ajratadilar.³ Albatta ushbu guruhlash aktivlari ikki asosiy guruhga ajratiladi. Lekin bizning fikrimizcha, ushbu guruhlashda ayrim omillar inobatga olinmagan. Masalan kassadagi pul aktivlari bank likvidligini ta’min-laydigan lekin daromad keltirmaydigan aktivga kiritilgan. Bizning fikrimizcha, tijorat banklari aktivlarini quyidagi uch guruxga ajratish
maqsadga muvofiq bo‘lar edi:

1. 
   Daromad keltirmaydigan, lekin bank faoliyatini ta’minlaydigan aktivlar. Ushbu aktivlar tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hisobraqamidagi majburiy zahiralar summasi, asosiy vositalar va kam baholi tez eskiruvchan buyumlar hamda boshqa aktivlar.
   
2. 
   Kam daromad keltiradigan, lekin bank likvidligini ta’minlaydigan aktivlar. Ushbu aktivlar tarkibiga kassadagi pul mablag‘lari va unga tenglashtirilgan hujjatlar, davlat o‘rta muddatli hazina majburiyatlari, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari kiradi.
   
3. 
   Yuqori daromad keltiradigan, lekin yuqori qaltislik darajasiga ega aktivlar. Ushbu aktivlar tarkibiga kreditlar, lizing, faktoring, forfey-ting, korporativ qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar, xorijiy valyutalar va boshqa aktivlarning kiritish mumkin. Tijorat banklarining aktivlarini yuqoridagi tartibda guruxlash, bizning fikrimizcha aktivlarni mohiyatini to‘laroq ochib beradi deb hisoblaymiz.
   
   1.