O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

Kataloglar haqidagi 

tushuncha 

Arxiv hujjatlarini 

kataloglashtirish 

---

 

57 

jarayonida bajariladigan barcha ishlar, ya’ni kataloglarni tuzish tarh (sxema) larini 

ishlab chiqish, hujjatlarni topish, tanlab olish, bayon qilish, shuningdek kataloglar 

turlarini, ularni tuzish usullarini aniqlash ishlari nazarda tutiladi. 

 

Muammoli savol: Arxiv hujjatalrini kataloglashtirishning asosiy qoidalari 

nimalardan iborat? 

 

Kataloglar o’ziga xos tuzilishga egadir. Odatda kataloglar tuzish jarayonida 

hujjatlar  haqidagi  ma’lumotlar,  tarmoqlar,  mavzular,  familiyalar  yoki  sanalar 

bo’yicha joylashtirilib, ularning har biri katalogning  alohida bo’limi yoki bo’lagini 

tashkil etadi. 

Kataloglar  tuzilishini  hujjatlar  haqidagi  axborotlar  turkumi  tarhlari 

belgilaydi.  Hujjatlar  xakidagi  axborotlarni  turkumlash  tarhi  yozma  yoki  grafikali 

hujjatdir.  Tarh  ma’lum  mantiq  bilan  joylashtirilgan  va  hujjatlardan  olingan 

axborotlarni  shu  bo’laklar  bo’yicha  joylashtirishga  muljallangan  katalogning 

turkum  bo’laklari  ro’yxatidir.  Mana  shu  tarh  orkali  hujjatlarni  o’rganish, 

kartochkalarga  bayon  qilish  va  kartochkalarni  katalogda  joylashtirish  amalga 

oshiriladi.  Katalogning  turkum  tarhi  hujjatlarni  topish,  bayon  qilish  ishlaridan 

oldin tuziladi. Tarh bo’laklari ma’lumotnoma tuzuvchilar, mutaxassislar ishtirokida 

aniqlanadi va belgilanadi. Turkum tarhi qancha to’la, mukammal, chuqur ishlangan 

bo’lsa, hujjatlar mazmunini shuncha aniq ochib berish imkoni tugiladi. 

Hujjatlar 

haqidagi 

axborotlar 

katalogda 

kartochkalarga 

yozilib, 

joylashtiriladi. Kartochkalarda bayon qilingan axborotlar ayrim hujjat, bitta yig’ma 

jild  yoki  bir-biriga  o’xshash  bir  guruh  yig’majildlarga  tegishli  ma’lumotlarni  o’z 

ichiga  oladi.  Shu  bilan  katalog  kartochkalaridagi  ma’lumotlar  yig’majildlar 

ro’yxatidagi  ma’lumotlardan  farq  qiladi.  Ma’lumki,  ro’yxatda  bitta  yig’majildga 

tegishli  ma’lumot  beriladi.  Katalog  yig’majildning  ichidagi  ayrim  hujjatlar 

to’g’risida  ham  ma’lumot  beradi.  Katalogning  ro’yxatdan  ustun  tomoni  ham 

shundadir. 

Katalogning  asosiy  bulagi  rubrika  -  sarlavha  qismidir.  Bu  qismda  aniq 

masalaning  nomi,  shaxsning  familiyasi,  sana  to’g’risida  hujjatdagi  ma’lumotlar 

bo’ladi.  Katalog  kartochkasida  shu  hujjatning  manzili  ham  yozilgan  bo’ladi. 

Tadkiqotchini  shu  masala  yoki  familiya  qiziqtirsa,  hujjat  manzilini  yozib  olib, 

arxivdan tezda topib foydalanishi va tadqiq qilishi mumkin bo’ladi. 

 

Arxiv  kataloglari  tuzilish  qoidalariga  ko’ra  ikkiga 

bo’linadi: mantiqiy tuzilishdagi kataloglar va alfavit 

tuzilishidagi  kataloglar.  Birinchi  tur  kataloglarda 

arxiv  hujjatlari  haqidagi  ma’lumotlar  mantiqiy  uzaro  bog’liq  holda  bo’ladi. 

Ikkinchi tur  kataloglarda  esa hujjatlar haqidagi  ma’lumotlar o’zaro  bog’lanmagan 

holda,  ya’ni  alfavit  bo’yicha  joylashgan  bo’ladi.  Mantiqiy  tuzilishdagi  kataloglar 

qatoriga sistematik, xronologik, mavzuiy asoslarda tuzilgan kataloglar kiradi. 

Alfavit  tuzilishli  kataloglar  tarkibiga  –  ismlar  katalogi,  geografik  nomlar 

katalogi va boshqa shunga o’xshash kataloglar kiradi.