320
Rangli qotishmalarda aralashmalar alohida ahamiyatga ega bo‗ladi. Shu bilan
birga, bir xil qotishmalarda foydali bo‗lgan aralashmalar boshqa qotishmalarda
zararli bo‗lishi mumkin. Masalan, aluminiy qotishmalarida temir zararli aralashma
hisoblanadi; u amalda aluminiyda erimaydi va hatto tarkibida juda kam miqdorda
bo‗lganda (< 0,005%) ham ignasimon shaklga ega bo‗lgan intermetallid FeAl
3
ajralib chiqishiga va shuning uchun aluminiy hamda
uning qotishmalarining
elastikligi pasayib ketishiga olib keladi. Quyiladigan qotishmalarda temirning yo‗1
qo‗yilgan chegaraviy miqdori quyish usuliga bog‗liq. Qum qoliplarga quyishda
0,5—1,0% Fe ishtirok etilishiga yo‗l qo‗yiladi. Kokilga quyishda katta tezlikda
sovitilish
hisobiga FeAl
3
qo‗shilmalar maydalanadi, shu sababdan qotishma
tarkibidagi temirning ruxsat etilgan chegaraviy miqdorini 0,8—1,4% gacha oshirish
mumkin.
Magniy qotishmalarida ko‗pchilik zararli aralashmalar
qattiq magniyda ozgina
eriydi, shuning uchun ham yoxud erkin holatda (Fe, Na, K) ajralib chiqadi, yoxud
hatto juda oz miqdorda bo‗lganda ham donalar chegarasi bo‗ylab mo‗rt intermetallid
qo‗shilmalar (Cu, Ni) hosil qiladi. Bu elementlar magniyning korroziyaga
turg‗unligini juda pasaytirib yuboradi. Shuning uchun quyiladigan qotishmalarda
zararli aralashmalar miqdori cheklangan bo‗ladi: ko‗pi bilan 0,08% Fe, 0,01% Ni va
0,1% Cu.
Titan qotishmalari uchun kirishma aralashmalari (C, O
2
, N
2
, H
2
)
alohida rol
o‗ynaydi. Ular qotishmalarning mustahkamligi va qattiqligini keskin oshiradi
(0,01% kirishma aralashmalari kichik konsentratsiya zonasida mustahkamlikni
7—20 MPa ga oshiradi) va elastikligini pasaytiradi (aralashmalar
miqdori
0,5—0,7% dan ortiq bo‗lganda u nol qiymatga ega bo‗ladi va natijada mo‗rtlik
vujudga keladi). Shu boisdan kirishma aralashmalarining miqdori qat‘iy cheklanadi:
O
2
< 0,1—0,15%; C < 0,5—0,1%; N < 0,04—0,15%. Eng xavflisi vodorod
aralashmalaridir, chunki ular α- qotishmalarda plastinka sirpanadigan tekisliklarda
gidrid fazasi hosil qiladi. Vodorod mo‗rtligi vujudga kelishining oldini olish uchun
vodorod miqdori ~0,01% gacha cheklanadi.
Oxirgi 10—15 yillarda tiksoquyma va reoquyma jarayonlari rivojlanib ketdi.
321
Ushbu usulda aluminiy qotishmalaridan 2000- yilda 1% quymalar olindi. SSP
(Semi- Solid Processing) va SSM (Semi- Solar Merol) jarayonlarida qotishmalarga
qattiq, suyuq holatida maxsus ishlov beriladi. Tiksoquyma jarayonida qotishma
qotgandan so‗ng qisman bo‗shashtiriladi va ishlov beriladi. Reoquyma usulida
qotishmaga qisman qotgan holatda ishlov beriladi. Tiksoquyma va reoquyma
texnologik jarayonlari barqarorligi va mahsulotining
mexanik xususiyatlari
yuqoriligi bilan ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: