O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

1.9-rasm.
Quyma qotishmalarga suyuq holatda ishlov berish usullarining umumlashgan elementlari.
 

---

44 
Oksidlanish-qaytarilish 
reaksiyalari 
yordamida 
tozalash 
bevosita 
suyuqlantiruvchi pechlarda amalga oshiriladi. Masalan, suyuqlantirilgan 2 metallni 
1 pechda tozalash (1.10- a rasm) ma‘lum tarkibli (PR = SH 
∪
P ) 3 qo‗shimcha shlak 
hosil qilib amalga oshiriladi. Pechdan tashqarida tozalashni sintetik shlak (1.10- b 
rasm) yordamida amalga oshirish mumkin. Sintetik shlak maxsus shlakni suyultirish 
pechlarida suyuqlantirib olinadi, so‗ngra cho‗michga quyiladi va unga 2 
cho‗michdan metall quyiladi. U 3 shlak bilan aralashib, zararli aralashmalardan 
tozalanadi. 
Metallda erigan kislorodni chiqarib yuborish oksidsizlantirish deb ataladi. Bu 
operatsiya oksidlab tozalashdan so‗ng bajariladi. Bunda erigan kislorod 
oksidsizlantirgichlar deb ataladigan qo‗shimchalar yordamida erimaydigan 
oksidlarga bog‗lanadi. 
Metallni metallmas qo‗shilmalar va gazlar ko‗rinishida bo‗ladigan 
aralashmalardan turli qo‗shimchalar kiritib yoki tashqaridan ta‘sir qilib tozalash 
mumkin. Metallni zararli aralashmalardan tozalaydigan flyuslar yoki boshqa 
qo‗shimchalar metallga yo uning sirtiga (unda bu shlak bilan ishlov berishga teng 
kuchli, yo cho‗michdagi 2 qalpoqcha yordamida sirt ostiga RF = F 
∪
K 
∪
OK, 1.10- 
d rasm) kiritiladi. Bunda flyus qo‗shimchalari qotishma bilan reaksiyaga kirishadi 
va gazlar hosil qiladi yoki bug‗lanib ketadi. Hosil bo‗lgan gazlar zararli 
aralashmalarni birlashtirib ularni yuzaga chiqaradi. 
Gazlar yuborib tozalash usuli (1.10- e rasm) xuddi shunday tozalash 
mexanizmiga ega. Gaz yo trubka orqali ust tomondan, yo cho‗michdagi g‗ovak 
po‗kak orqali beriladi. Neytral gaz pufakchalarida metallda erigan gazlarning parsial 
bosimi boshlang‗ich vaqtda nolga teng bo‗ladi va shuning uchun ham ular 
pufakchalarga o‗tadi. Bundan tashqari, gaz pufakchalari metallmas qo‗shilmalarni 
ilashtirib, mexanik tarzda olib chiqib ketadi. Metallmas qo‗shilmalardan tozalash 
ham maxsus qurilmalarda UF (1.9- rasmga q.) filtratsiya qilib bajariladi. Bunda 
metallmas qo‗shilmalar filtrlarda adsorbsiyalanadi. Filtratsiyani gazlar yuborib 
tozalash bilan birgalikda bajarish mumkin: NG 
∪
PGV 
∪
UF-UFG (1.10- f rasm). 
Buning uchun maxsus qurilma 1 da 2 filtr va gaz yuborish uchun 3 truba 

---

45 
joylashtiriladi. 
Erigan gazlardan tozalashda vakuumlash samarali choralardan hisoblanadi. 
Metall ustida vakuum yaratilganda muvozanat buziladi, buning natijasida gazlar 
chiqarib yuboriladi. 1.10- g rasmda vakuum- gaz bilan tozalash kamerasi 
ko‗rsatilgan (VPK-NG 
∪
PGV 
∪
VK 
∪
OK). Kamera 1 da 2 cho‗mich 
joylashtiriladi, metall vakuumlanadi va u gaz bilan qo‗shimcha tozalanadi. 
Ultratovush — UZ (1.9- rasmga q.) bilan ham muvozanatni buzish mumkin. Bunda 
suyuqlanmada kavitatsiya sodir bo‗ladi va hosil bo‗lgan bo‗shliqlarga suyuq 
metallda erigan gaz intiladi. Gazlar pufakchalar yaratadi, so‗ngra ular yuzaga suzib 
chiqib, suyuq metallni tozalaydi.