O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. Sh. Turdibekova O‘zbek tilining sohada qo’llanilishi

So’zlardagi bir ma’nolilik va ko’p ma’nolilik

So’zlar bir ma’noli yoki ko’p ma’noli bo’ladi. Bir ma’nolilik hodisasi monosemiya deyiladi. Bir ma’noli so’zlar monosemantik so’zlar deyiladi. Odam, chumchuq, ravish, tuya.. kabi so’zlar bir ma’nolidir.

Birdan ortiq (bir necha) ma’nolarda keladigan so’zlar ko’p ma’noli so’zlar deyiladi. Ko’p ma’noli so’zlar polisemantik so’zlar deyiladi.

Ko’p ma’noli so’zlarda bosh (asosiy) va ko’chma ma’no bo’ladi.

кo’z

Odamning ko’zi uzuk ko’zi yog’och ko’zi oynaning ko’zi

yoqa

ko’ylak yoqasi yo’l yoqasi tog’ yoqasi daryo yoqasi

Ko’p ma’noli so’zlar omonim so’zlardan quyidagicha farqlanadi:

1. Ko’p ma’noli so’z bir so’zning bir necha ko’chma ma’noda kelishidir. Omonim esa bir xil shaklga ega bo’lgan birdan ortiq (bir necha) so’zdir. Masalan, o’t (olov), o’t (o’simlik), o’t (harakat), o’t (inson a’zosi).

2. Ko’p ma’noli so’zning ma’nolari o’rtasida bog’lanish seziladi. Omonim so’zlar ma’nolari o’rtasida yaqinlik sezilmaydi.

Tarixiy jihatdan o’zbek tili leksikasi
Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo`limlarida, jumladan, leksikasida ham o`zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba’zi so`zlar eskirib, iste’moldanishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi so`zlar paydo bo`ladi. Bu hodisalar tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni taqazo etadi:

1. 
   Zamonaviy qatlam (neytral qatlam).
   
2. 
   Eskirgan qatlam.
   
3. 
   Yangi qatlam.
   

Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o`zbek tili leksikasining asosiy qatlami bo`lib, uni umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid so`zlar,shuningdek, atamalar, kasb-hunarga doir so`zlar tashkil etadi.
Arxaik so`zlar. Hozir mavjud bo`lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari arxaik so`zlar deyiladi. Arxaik so`zlar yig`indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm – grekcha so`z bo`lib, archaios – «qadimgi» degan ma’noni bildiradi.
Arxaik so`zlar so`zlovchining ko`z oldida iste’moldan chiqib ketayotgan so`zlardir revolyutsiya (inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal (internotsional).
Masalan: bitik (kitob), ulus, budun (xalq), o`miz (ko`krak) kabi.
Neologizmlar. Kundalik hayotimizdagi angi narsalarni, ularning belgilarini, yangicha munosabatlarni, umuman yangi tushunchalarni ifoda etish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan so`zlar yoki yangi ma’noda qo`llangan eski so`zlar neologizmlar deyiladi. Neologizm grekcha so`z bo`lib, neos – «yangi» degan ma’noni bildiradi. Neologizm yangilik bo`yog`iga ega bo`lgan so`zlardir. Masalan: bakalavr, magistratura, kompьyuter, kompьyuter texnologiyasi, marketing, supermarket kabi.