O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Qoraqalpoq davlat universiteti Iqisodiyot fakulteti Iqtisodiyot kafedrasi Iqtisodiyot yo’nalishi 2- bosqich talabasi Kuchkarov Dilshodbekni Iqtisodiyot nazariyasi fanidan Kurs ishi

Kartel - bu, qoidaga ko'ra, bitta soha firmalarini birlashishi, ular ko'proq birgalikdagi tijorat faoliyati - sotishni tartibga solishga tegishli bo'lgan bitimga kiradilar. Amalda kartel odatda tovarlarning navlari, ularni ishlab chiqarish hajmlarini belgilagan holda, bu faoliyat doirasidan tashqariga chiqadi. Kartel uchun ishtirokchilarning o'z tashkilotlaridagi mulkchilik huquqlarini saqlanib qolishi va shuning bilan ta'minlanadigan xo'jalik va yuridik mustaqillik, mahsulotlarni sotish bo'yicha birgalikdagi faoliyat xosdir, keyingisi ularning ishlab chiqarishlariga ham cheklangan darajada tarqalishi mumkin.

Odatda kartel bitimlariga monopoliya(yakka hukmronlik)ning yumshoq shakli sifatida qaraladi va rivojlangan mamlakatlarning monopoliyaga qarshi qonunlaridagi kartelni umuman man qilinishi sababli, ba'zi hollarda kartellarning balgilangan shakllari uchun istisnolar qilinadi. Masalan, Germaniyada raqobatni cheklashga qarshi qonun yetkazib berish shartlari, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni yagona standartlashtirilishi, tovarlar va xizmatlar eksporti haqidagi bitimlarga yo'l qo'yadi. Kartelga nafaqat tadbirkorlar yoki ularning birlashmalari, balki qandaydir tovarni ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi mamlakatlar ham kirishlari mumkin.

Kartelning ichidagi raqobatni cheklanishi yirik ishtirokchilarga kichik firmalarga o'z shartlarini o'tkazishga va shuning bilan bir vaqtda keyingilarni tashqaridan bo'ladigan raqobatdan himoyalashga imkon beradi. Ammo kartelda o'rnatilgan muvozanat, qoidaga ko'ra, uzoq muddatli va mustahkam bo'lmaydi. Raqobatning ta'siri ostida kartellar biroz vaqtdan keyin yangitdan, ko'pincha kengroq xalqaro asosda vujudga kelish uchun tarqalib ketadilar. Kartel bitimining mazmuniga ko'ra kartellar qo'yidagilarga bo'linadilar:

• 
  konditsion, tovarlarni sotish sifatlarini belgilab beruvchilar;
  
• 
  ishlab chiqaruvchi, har bir ishtirokchi uchun ishlab chiqarishning hajmi (kvotasi )ni belgilovchilar;
  
• 
  mintaqaviy, sotish xududlarini belgilovchilar;
  
• 
  narxli, ishtirokchilar uchun tovarni sotish narxini belgilovchilar;
  
• 
  patentli, qandaydir texnik kashfiyotdan birgalikda foydalanish yo'nalishlari yoki foydalanmaslikni belgilab beruvchilar;
  
• 
  foydani taqsimlash bo'yicha kartellar.