O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti xamraqulov zafarjon yigitaliyevich

Jinoyatlarning boshqa huquqbuzarliklardan farqi
Huquqbuzarlik holatlari turli-tuman bo’lib, ular tartibga solinuvchi huquq 
sohasiga bevosita bog’liq bo’ladi. Huquq sohalari xilma-xil bo’lib, ularning har 
biri ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir yo’nalishini huquqiy tartibga soladi. 
Jumladan, jinoyat, fuqarolik, mehnat, oila, moliya, soliq, tadbirkorlik, yer, byudjet 
va boshqa sohalarning har biri milliy huquq tizimimizda mustahkam o’ringa ega. 
Sohalar yordamida o’rnatilgan normalar barchaning unga rioya qilishini talab 
qiladi. Huquqiy normalarning qasd yoki ehtiyotsizlik shaklidagi buzilishi 
huquqbuzarlik faktini keltirib chiqaradi.
Mamlakatimizda qabul qilingan me’yoriy hujjatlardagi normalar vakolat 
beruvchi, majburiyat yuklovchi va ta’qiqlovchi xususiyatlarga ega bo’ladi. Vakolat 
beruvchi va majburiyat yuklovchi normalardan iborat hujjatlarning barchasi ham 
ta’qiqlovchi normalarni jamlamasligi mumkin. Buning ikki sababi bor, birinchidan 
amalda bo’lgan qonun hujjatlarining o’zi 500 dan ortiq bo’lib, Prezident 
Farmonlari, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qonunosti 
hujjatlarining ham miqdori salmoqli raqamlarni tashkil qiladi. Uning har biri uchun 
sanktsiyalangan normalarni joylashtirish hujjat hajmini ortiqcha kengayishini 
keltirib chiqaradi. Bu hujjatlardagi jazolarning ziddiyatlarini keltirib chiqaradi. 
Ikkinchidan, javobgarlikka tortish va jazo qo’llash tizimida ishlovchi organ 
xodimlarining ishlash tezligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bois huquqbuzarliklar, 
javobgarliklar va jazo bilan bog’liq normalarni o’zaro muvofiqlashtirgan holda 
tartiblashtirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. 

---

28 
Davlat va huquq nazariyasi huquqbuzarliklarni intizomiy, fuqaroviy, 
ma’muriy va jinoiy turlariga ajratadi. Intizomiy huquqbuzarlik mehnat sohasida, 
shuningdek davlat va xizmat vazifasini bajarish jarayonida o’rnatilgan tartib-
qoidalarni buzilishi natijasida kelib chiqadi. Mehnat kodeksida intizomiy 
huquqbuzarliklar uchun qo’llaniladigan jazolar bilan bog’liq huquqiy me’yorlar 
o’rnatilgan. Kodeksning 181-moddasida xodim mehnat intizomini buzganligi 
uchun ish beruvchi quyidagi intizomiy jazolarni qo’llashi mumkinligi belgilangan: 
1) hayfsan; 
2) o’rtacha oylik ish haqining o’ttiz foizi (ayrim hollarda ellik foizi)dan ortiq 
bo’lmagan miqdorda jarima; 
3) mehnat shartnomasini bekor qilish. 
Intizomiy huquqbuzarliklar uchun jazolar xodim ishlayotgan korxona, 
tashkilot va muassasa rahbari tomonidan qo’llanishi mumkin. Harbiy qismda yoki 
jazoni ijro etish muassasasida intizom buzilgan deb hisoblanganda, shu qism yoki 
muassasa rahbari jazoni qo’llash masalasini hal qiladi.
Fuqaroviy huquqbuzarliklar mulkiy, shaxsiy va nomulkiy shaxsiy 
munosabatlar buzilishidan kelib chiqadi. Fuqaroviy huquqbuzarliklar uchun 
huquqni tan olish, huquq buzilishidan oldingi holatni tiklash va huquq buzilishi 
harakatlarini oldini olish, bitim yoki hujjatni haqiqiy emas deb topish, burchni 
aslicha bajarishga majbur qilish, zararni undirish, neustoyka (jarima yoki penya) 
undirish, ma’naviy ziyonni qoplash, huquqiy munosabatni bekor qilish yoki 
o’zgartirish hamda qonunda ko’rsatilgan boshqa choralarni qo’llash amaliyoti 
ko’zda tutiladi. Jarima va zararni qoplash jazo sifatida qo’llaniladi. Fuqaroviy 
huquqbuzarliklar uchun sanktsiyalarni sud va boshqa organlar qo’llashlari 
mumkin.
Ma’muriy huquqbuzarlik boshqa huquqbuzarliklarga qaraganda jinoyat bilan 
bog’liq holatlarga yaqin turadi. Ma’muriy javobgarlik to’g’risidgi kodeksning 10-
moddasida ma’muiy huquqbuzarlik tushunchasiga ta’rif berilgan. Unga ko’ra, 
qonun hujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, 
shaxsga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat 

---

29 
tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g’ayrihuquqiy, aybli (qasd yoki 
ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi.
Ma’muriy huquq boshqaruv munosabatlarini tartibga soluvchi huquq sohasi 
bo’lib, ma’muriy sohaga qarshi qaratilgan tajovuz ma’muriy javobgarlik bilan 
birga, ayrim hollarda jinoiy javobgarlikni ham keltirib chiqaradi.
Ma’muriy huquqbuzarliklar uchun qo’llaniladigan jazo aybdorni tuzalish 
yo’liga kirishi uchun jinoiy jazo qo’llanilishi uchun bosqich vazifasini ham o’tashi 
mumkin. Jumladan, Jinoyat kodeksida belgilangan qasddan badanga yengil shikast 
yetkazish (109-modda), voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni 
moddiy ta’minlashdan bo’yin tovlash (122-modda), ota-onani moddiy 
ta’minlashdan bo’yin tovlash (123-modda), tilanchilik qilish (127
1
-modda), tuhmat 
(139-modda), haqorat qilish (140-modda) kabi jinoyatlar uchun avval ma’muriy 
jazo berilganligi ahamiyatga ega bo’ladi. 
Huquq nazariyasi jinoyatni boshqa huquqbuzarliklardan o’z ob’ekti, ijtimoiy 
xavflilik darajasi, huquqqa xiloflilik shakli va yetkazilgan zarar miqdorini asosiy 
farq sifatida tavsiya etadi.
Huquqbuzarlikning har qanday shakli davlat, jamiyat va shaxs manfaatlariga 
zarar yetkazadi. Yetkazilgan zarar miqdori, ijtimoiy xavflilik darajasi jinoyatda 
yuqori bo’ladi.
Huquqbuzarliklarning boshqa turlari “sudlanganlik” huquqiy oqibatini 
keltirib chiqarmaydi. Jinoyatning sodir etilib, jazodan so’ng qaytadan jinoyat sodir