8
Quyosh, qum va mexanik soatlarning barchasi o'tgan vaqtni sanash uchun ishlatiladi. Ularning ishlash
tamoyili zamonaviy kompyuterlarda keng qo'llaniladi. Bu kompyuter ham mexanik soat kabi bir holatdan
ikkinchi holatga faqat ma'lum vaqtdan keyin o'tishidir. Soatlar keyingi holatiga bir sekunddan keyin o'tsa,
kompyuterning mikroprosessoridagi tranzistorlarning barchasi keyingi holatga sekundiga kompyuterning takt
chastotasi deb ataluvchi son marta o'tadilar. Kompyuterda bunday o'tishlar soni sekundiga bir necha milliard
bo'lishi mumkin. Eng muhimi kompyuterdagi barcha elektron qurilmalar yangi holatga bir vaqtda o'tishlaridir.
Boshqacha aytganda, zamonaviy kompyuterlarning barchasi ichki soatga egadir. Bu soat zamonaviy
kompyuterdagi barcha qurilmalarni xuddi harbiy paraddagi minglab askarlar kabi hamjihat ishlashlarini
ta'minlaydi.
Mexanik soatlarning yana bir jihatini alohida ta'kidlash lozim. Bu ularning ma'lum vaqtlarda bong ura
olishidir, ya'ni ularni dasturlash mumkin edi. Ikkinchi tomondan ular chaladigan bongning o'zini ham
dasturlash mumkin edi. Masalan, soat uchda uch
marta bong urilsa, o'n ikkida o'n ikki marta bong urilar edi.
Bunday dasturlashning muhim jihati dasturlar qurilma yaratilayotgan paytda dasturlanar edi va keyinchalik
bu dasturlarni almashtirishning deyarli iloji bo'lmasdi.
O'n sakkizinchi asrga kelib shu asnoda ishlaydigan mexanik qurilmalar – musiqali sandiqchalar juda
ommaviylashgan edi. Ularda bir musiqadan ikkinchisiga o'tish uchun undagi temir likopchani almashtirish
yetarli edi. Bu likopchadagi teshiklarning joylashish tartibi va ketma-ketligi sandiqchadan taraladigan musiqiy
ohangning qanday bo'lishini belgilab berar edi.
O'n to'qqizinchi asr boshiga kelib shu tamoyilda ishlaydigan dasturlanadigan to'quv dastgohlari ham
paydo bo'ldi. Ulardagi temir plastinkani almashtirish bilan to'qiladigan gazlamadagi naqshni o'zgartirish
mumkin edi.
Bu qurilmalarni dasturlash bilan birga boshqa yana bir muhim jihati bor edi. Ular bu dasturlarni saqlay
olardilar. Zamonaviy kompyuterlarda ham dastur va boshqa ma'lumotlarni saqlay oladigan xotira qurilmalari
uning ajralmas bo'lagini tashkil etadilar.
9
Dasturlanadigan to'quv dastgohi
Oradan o'ttiz yil o'tib, ingliz matematigi Charlz Bebbij dasturlanadigan to'quv stanoklariga o'xshash
tarzda ishlaydigan analitik hisoblash mashinasi ustida ishlay boshladi.
Bebbij yanada ilgarilab ketdi. To'quv mashinasidan farqli ravishda, qog'oz perfolenta yordamida
dasturni kiritish bilan birga shunday perfolentaga hisoblash natijalarini saqlay ham olar edi.
Bebbij o'zining analitik mashinasi quyidagi bloklardan iborat bo'lishini xoxlagan edi.
• Kiritish va chiqarish qurilmalari;
• Oraliq natijalarni
saqlash uchun xotira qurilmasi;
• Hisoblash qurilmasi;
• Boshqarish qurilmasi.
Bebbijning analitik mashinasi qurib bitirilmadi, u bir uyum chizmalar shaklida qolib ketdi. Shunga
qaramay, bu mashina uchun bir qator dasturlar yaratilgan edi. Bu ishni amalga oshirgan Ada Lavs (buyuk ingliz
shoiri Bayronning qizi) tarixga birinchi dasturchi sifatida kirgan.
Bebbijning analitik mashinasi
Amerikalik muhandis German Xollerit tomonidan yaratilgan yana bir qurilma – mexanik tabulyator
AQShda aholini ro'yxatga olish vaqtida keng qo'llanilgan. Keyinchalik Xollerit mashhur IBM – International
Business Machines kompaniyasiga asos solgan. Xolleritning tabulyatori universal hisoblash qurilmasi emas
edi. U faqat perfokartaga teshish orqali kiritilgan ma'lumotlarni o'qib mos sanagichdagi qiymatni bittaga
oshira olar edi.
10
Xollerit tabulyatori
Elektr quvvati bilan ishlaydigan va elektron asboblar: diod, triod lampalari va relelar yordamida
ishlaydigan hisoblash mashinalari hisoblash ishlarini avtomatlashtirishda tub o'zgarishlar yasadilar. Avvalgi
mexanik qurilmalardan farqli ravishda bu mashinalarning deyarli barchasi ikkilik sanoq sistemasida ishlar edi.
Bunday mashinalarning nazariy asoslarini XX asrning 40-yillarida taniqli amerikalik matematik Jon fon
Neyman ishlab chiqqan edi. Oradan 70 yil vaqt o'tgan bo'lsa-da zamonaviy kompyuterlar birinchi elektron
hisoblash mashinalaridan butkul farq qilsa ham fon Neyman tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar asosida
ishlaydilar.
XX asrning 30-40 yillarida elektron hisoblash mashinasi (kompyuter)ning dastlabki loyihalari paydo
bo’la boshladi. Birinchi elektron hisoblash mashinasi (kompyuter) yaratish ishlari 1937 – 1942 yillarda
AQSHning Ayova shtatida joylashgan universitetning professori A.Atanasov va aspirant Klifford Beri
tomonidan boshlangan. Uning loyihalarida birinchi marta registrlar elektron lampalarda, tezkor xotira esa
kondensatorlarda qurilgan edi. Bu olim tomonidan yaratilmoqchi bo’lgan elektron hisoblash mashinasi
(kompyuter) matematika va fizikaning ayrim masalalarini yechishga mo’ljallangan edi. Bu loyiha haqidagi
ma'lumot institutdan tashqariga chiqmagan va unda ba'zi mexanik qurilmalar bo'lishiga qaramay, aynan shu
ABC nomli kompyuter birinchi kompyuter hisoblanadi. Ammo 2 jahon urushi bu ishlarni
oxirigacha yetkazish
imkonini bermadi. Atanasovning buyuk xizmatlaridan biri shu bo’ldiki, elektron hisoblash mashinasi
(kompyuter)da 2 lik sanoq sistemasi qo’llanishining qulayligini ko’rsatdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
