|
5.7. Ko’l va botqoqliklarning geologik ishi. Suv bilan
to’ldirilgan okean, dengiz va ko’rfazlar bilan bog’lanmagan havzalar
ko’llar deyiladi. Ko’llarning ishg’ol qilgan maydoni bir necha gektardan
o’n ming kvadrat kilometrlargacha, chuqurligi esa 10 sm lardan bir
necha ming metrlargacha o’zgarib turishi mumkin. Ko’llar turli
balandliklarda joylashadi. Masalan, Kaspiy ko’li-dengizi dengiz
sathidan 28 met
r pastda va Pomirdagi Sarez, Yashilko’llari esa dengiz
sathidan 3600 metr balandlikda joylashgan.
Ko’llarning maydoni, chuqurligi va joylashishi bo’yicha bir-
biridan farq qilishi ko’l chuqurliklarining hosil bo’lishi xilma-xilligi
bilan bog’liq. Ko’l kotlovanlari tektonik jarayon, muzliklarning
faoliyatidan, uchgan vulqonlar krateri, daryoning o’zanlarida va
dengizning faoliyatidan hosil bo’lishi mumkin.
Ko’llar suvining almashish xarakteriga ko’ra oqar va oqmas
ko’llarga bo’linadi. Oqar ko’llarda suvining tuz tarkibi doimiy
o’zgarmas bo’ladi. Oqmas ko’llarda suvlarining tuz tarkibi, daryoning
quyilish joyidan uzoqlashgan sari o’zgarib boradi. Masalan Balxash
ko’lida Ili daryosining quyilgan yerida suv chuchuk, shimoliy va sharqiy
qismida esa sho’r. Ko’llardagi faoliyat dengiz faoliyati bilan
o’xshashdir. Faqat geologik jarayonlarning ko’llardagi ko’lami nisbatan
kichikdir. Ko’llarda ham dengizga o’xshash daryo suvi tashib keltirilgan
cho’kindilar bilan bir qatorda kimyoviy yoki biokimyoviy cho’kindilar
yo
tqiziladi. Oqmas ko’llari bug’lanish ta‘siridan ko’p miqdorda
kimyoviy cho’kindilar to’planadi. Elton va Bosqunchoq ko’llarida juda
ko’p hajmda natriy va kaliy tuzlari tuplangan. Ko’pincha gips va kaltsit,
ayrim vaqtlarda temir ro’dasi minerallari va boksitlar yotqiziladi.
Organik cho’kindilardan ko’llarda chig’anoqli, ohaktoshlar va
diatomitlar yotqizilgan bo’ladi.
Ko’llar uchun mexanik cho’kindilardan tashqari organik il-
sapropellar xarakterlidir.
O’lik organizmlar, ko’l tagiga yotqizilib buziladi va kislorodsiz
sharoitda chiriydi uglevodorodga boy organik ilni hosil qiladi.
Botqoqlik yotqiziqlari. Ko’pgina botqoqliklar ko’llardan hosil
bo’lgan. Ko’llarning sayoz qismida suvsevar o’simliklar hosil bo’ladi
o’layotgan o’simliklar suv ostiga cho’kadi va asta-sekin chiriy
boshlaydi. Ko’lning asta-sekin sayozlanib borishi bilan o’simliklar
qirg’oqdan ko’l markaziga qarab surilib boradi. Ko’l tagiga cho’kib asta-
sekin ko’lni to’ldirib boradi va botqoqlikni hosil qiladi.
Botqoqliklar yer osti suvlari sathining xar doim yoki uqtin-uqtin
yordamida ko’rsatiladi. Bulardan tashqari geologik xaritalarga tektonik
yoriqlar, uzilishlar, qatlamlarning yotish elementlari va boshqalar
tushiriladi ( -rasm).
Geologik xaritaning mukammalligi va aniqligi ularning masshtabi
bilan masshtab esa o’tkazilgan geologik s‘yomkaning masshtabiga qarab
tanlanadi. Xaritalarning masshtabi yerlarning geologik tuzilishining
murakabligiga va undan ko’zlangan maqsadga qarab belgilanadi.
Geologik xaritalar masshtabiga va tayinlanish maqsadiga ko’ra
to’rt turga bo’linadilar:
1.Kichik masshtabli xaritalar, masshtabi I:500000 va undan
kichik. Bunday xaritalarda katta maydonning (masalan, Markaziy
Osiyoning) umumiy geologik tuzilishi tasvirlanadi;
2.O’rta masshtabli xaritalar, masshtabi I:200000 va I:100000.
Bunday xaritalarda ayrim ma‘muriy yoki geografik hududlarning
geologik tuzilishi ko’rsatiladi (masalan, Farg’ona vodiysi);
3.Yirik masshtabli xaritalar, masshtabi I:50000 va undan katta. Bu
masshtabdagi xaritalarda xo’jalik maqsadlarida o’zlashtirish uchun
ahamiyatga ega bo’lgan ayrim tumanlarning geologik sharoitlari
tasvirlanadi;
4.Maxsus yoki aniq masshtabli xaritalar. Bunday xaritalarda yirik
gidrotexnik inshoot kurilish maydonining yoki sug’orish massivining
geologik sharoiti to’liq ko’rsatiladi. Bunday xaritalarning masshtabi
tayinlanish maqsadiga ko
’ra aniqlanadi.
Geologik kesimlar yer po’stining yuqori qismida joylashgan
qatlamlarning joylanish tartibini tik kesimda yuzada tasvirlovchi
chizmadir. Kesimlar odatda ma‘lum ahamiyatli yo’nalishlar bo’yicha,
ma‘lum chuqurlikkacha tuziladi. Kesimlar geologik xaritalardan,
burg’ilash quduqlaridan foydalanib tuzilishi mumkin.
Geologik xaritalar va kesimlar dala sharoitida olib boriladigan
geologik s‘yomka asosida tuziladi va uning natijasida tog’ jinslarining
tarqalishi, yotish sharoiti va tarkibi, ular orasidagi chegaralar hamda bu
jinslarning yer yuziga chiqqan maydonlari aniqlanadi.
Geologik s‘yomka ishlari odatda uchta bosqichda olib boriladi:
tayyorgarlik ko’rish davri, dala ishlari, dala ishlari natijalarini qayta
ishlash va tartibga keltirish davri.
Tay
yorgarchilik ko’rish davrida ish olib borishni tashkil qilish
loyihasi tuziladi, geologik partiya tashkil qilinadi va kerakli uskunalar va
jihozlar bilan ta‘minlanadi, topografik xarita va aerofotos‘yomka
ma‘lumotlaridan ko’chirmalar tayyorlanadi, ish tumani bo’yicha
geologik ma‘lumotlar yig’ilgan fond ma‘lumotlari va ilmiy adabiyotlar
o’rganib chiqiladi.
66
75
ko’tarilib turishi hisobiga ham hosil bo’ladilar.
Botqoqliklar ozuqalanish sharoitiga va o’simliklarning turiga
ko’ra balandlik yerlardagi va pastkam yerlardagi turlariga bo’linadi .
Pastkam yerlardagi botqoqliklar yer relefining chuqurlashgan
qismlarida joylashadi va yassi yoki bukilgan yuzaga ega bo’ladi.
Ularning ozuqalanishida atmosfera yog’inlaridan tashqari sizot va daryo
suvlari qatnashadi. Hosil bo’lgan torf jinslari kam kaloriyali va o’zidan
ko’p kul ajratadi.
Balandlik yerlarda joylashgan botqoqliklar junlarda joylashadi
va qabargan yuzaga ega bo’ladi. Ular asosan atmosfera yog’inlari
hisobiga ozuqalanadi. Atmosfera yog’inlari chuchuk bo’lganligi uchun
bunday botqoqliklarda asosan zamburug’lar o’sadi. Zamburug’larning
chirishidan hosil bo’lgan torflar yuqori kaloriyali va kam kul hosil
qiladigan bo’ladi.
Birinchi va ikkinchi tur botqoqliklaridan tashqari oralik
toifadagi botqoqliklar ham mavjud. Ularga pastkam va balandlik
yerlarga joylashgan botqoqliklarning xususiyatlari xarakterlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
