O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

17.Nikolay  Kopernik  (1473-

1543 yillarda yashab o’tgan polyak 

olimi)  «Dunyo  jismlarining  aylanishi  haqida»  nomli  asarida  birinchi 

bo’lib  Yer  koinotning  markazi  emas,  faqat  Quyosh  atrofida  doimiy 

aylanib turuvchi kichik planeta ekanligini aniqladi. 

 

          18.Pifagor 

(eramizgacha bo’lgan 580-600 yillarda yashab o’tgan 

Yunon  olimi)  -  Yer  shar  shakliga  ega  degan 

xulosani  birinchi  bo’lib 

aytgan. 

  

          19.Per Simon Laplas (1749-

1827 yillarda yashab o’tgan frantsuz 

astronom,  matematik  va  fizigi)  -1796  yil  Koinot  qizdirilgan  gazsimon 

jismlardan tashkil topgan va u o’z o’qi atrofida qattiq jismlar kabi sekin 

bir  tekis  aylanadigan  birlamchi  gaz  tumanligidan  iborat 

bo’lgan  degan 

fikrni aytgan. 

60 

81 

---

  

boshlaydi. 

 

3.Vodiyning  allyuvial  yotqiziqlar  bilan  to’ldirilishi  ikkinchi 

bosqich bilan bir vaqtda boshlanadi. Bu bosqichda oqar suvning errozion 

faoliyati,  qiyalik  jud

a  kichik  bo’lganligi  va  hamda  tarkibida  ko’p 

miqdorda  loyqa  bo’lganligi  sababli  to’xtaydi  va  vodiy  allyuvial 

yotqiziqlar bilan to’ldiriladi. Atrof yuzalar esa tekislik shaklini oladi. 

 

Vodiy  rivojlanishining  bu  bosqichida  cho’kindi  yotqizish 

jarayoni tashish jarayoni bilan almashinadi. 

Agar daryoning erroziya bazisi pasaysa uning ko’ndalang kesimi 

tiklanadi,  daryo  o’z  o’zanini  qaytadan  jadal  yuva  boshlaydi  va  o’z 

yotqiziqlari  joylashgan  tekis  yuzalarda  yangi  vodiyni  hosil  qilish 

boshlanadi  (yangi  erozion  bosqich  boshlanadi).  Tektonik  harakatning 

susayishi bilan daryoning ko’ndalang kesimi tekislanib boradi yonlama 

erroziya  kuchayib  vodiyni  kengaytiradi  va  shu  bilan  bir  vaqtda  yangi 

allyuviy bilan to’ldiriladi. Ilgari hosil bo’lgan qayir yangisiga nisbatan 

yu

qori balandliklarda joylashadi va uning qoldiqlari yangi qayir bo’ylab 

cho’ziladi. Daryoda suv ko’tarilishi davrida vodiyning suv bosmaydigan 

eski  qayiri,  qayir  usti  terrasasi  deyiladi.  Daryo  quyilish  joyining  bir 

necha  marta  pasayishi  natijasida  qayir  usti  terrasalari  tizimlari  hosil 

bo’ladi. 

Eng yuqorida joylashgan qayir usti terrasasi yoshi katta, qayir esa 

eng  kichik  yoshdagi  terrasa  hisoblanadi.  Terrasalarga  pastdan  yuqoriga 

qarab tartib  soni  beriladi. Bir  xil  balandlikda joylashgan  terrasalar  teng 

yoshli  hisoblanadi.  Har  bir  terrasaning  balandligi  kengligi,  zinasi  va 

boshqa elementlari bo’ladi. 

Hosil bo’lishiga ko’ra terrasalar akkumulyativ, erozion va tsokol 

turlariga bo’linadi. 

Akkumulyativ  terrasalar  allyuviy  yotqiziqlaridan,  erozion 

terrasalar  tub  jinslardan,  tsokol  terrasalari  esa  asosan  tub  jinslardan, 

qisman  esa  allyuviy  yotqiziqlaridan  tashkil  topadi.  Akkumulyativ 

terrasalar ikki xil geomorfologik turlarga ya‘ni ustiga qo’yilgan, ichiga 

qo’yilgan terrasalarga bo’linadi. 

Allyuvial  yotqiziqlarning  qalinligi  odatda  bir  necha  metrdan  80-

100 metrlargacha o’zgarib turadi. Ammo ayrim Yer maydonining uzoq 

muddat  bukilgan  (botiq)  yerlarida  400-500  metrlarga  yetishi  mumkin 

(Amudaryo, Turkmaniston hududida).