О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik – iqtisodiyot instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

46 
IV.
 
ATROF-MUHIT MUHOFAZASI. 
 
- Ishchi bо‘lim va atmosferaga portlashdan xavfli va zararli gazlarni 
chiqishini oldini olish maqsadida texnologik apparatlar va kommunikatsiya 
uskunalari germetik zich yopiladigan bо‘lishi kerak; 
- Yengil alangalanuvchi suyuqliklarni xaydash uchun salnikli 
zichlantiruvchi о‘rnatilgan yuqori mustaxkamlikka ega nasoslardan foydalaniladi; 
- Oqava suvlarni chiqarib tashlashda doim laboratoriya nazorati о‘rnatilgan 
bо‘lishi kerak; 
- Texnologik jixozlardan zaxarli va yong‘inga qarshi moddalarni 
kanalizatsiya sistemasiga chiqarish xatto avariya xolatida xam qat’iyan taqiqlanadi. 
Apparatlarni tо‘kib bо‘shatishda faqat suv tо‘kiladi, neft maxsulotlari yoki 
reagentlar emas; 
- Ximoya klapanidan dan avariya xolatidagi tо‘kish fakat xavfsiz joyga 
amalga oshiriladi. Ximoya klapanidan dan chiqadigan okovalar balandligi apparat 
ishchi maydonidan 5 m dan kam bо‘lmagan va yer satxidan esa 6 m dan kam 
bо‘lmagan balandlikda joylashishi kerak; 
- Zaxarli ingridiyentlarni chiqarib tashlovchi va tarqatib yuboruvchi 
ventilyatsion moslamalar balandligi sanoat maydonchalarida ruxsat etilgan 
konsentratsiya darajasidagi zaxarli moddalar konsentratsiyasini ta’minlab berishi 
kerak; 
- Xavoni ifloslantirmaslik maqsadida apparat va kommunikatsiyalarni 
ta’mirlashdan avval, ularni maxsulotlardan butunlay bо‘shatish kerak; 
- Sovutgichlardan chiqadigan qaytarma suv neft maxsulotlari va 
reagentlardan xoli bо‘lishi kerak; 
- Kompressor xonalarida xavo muxiti avtomatik portlashdan avvalgi 
konsentratsiya signalizatorlari bilan nazorat qilinishi kerak. 
4.1-jadval
 
Chiqindi 
nomi 
Miqdori, 
t/ t PE 
Fizik-
kimyoviy
tasnifi 
Chiqindilar 
xosil bulishi 
Saqlanish joyi Yo‘qotish 
va 
zararsizla

---

47 
ntirish 
usuli yoki 
joyi 
Alyumini
y okisi
0,0073 
t/t PE
(911,6 
t/y) 
Granula 
(silindr yoki 
dumalok 
shaklda. ). 
Changli 
aralashmalari 
burun va 
tomok ichki, 
yuzasi va 
kuzni 
shikastlantira
di. Yongindan 
xavfsiz. 
Solishtirma 
zichligi 
500-700 
kg/m
3
. Sirt-
ustki 
yuzasi 
350 m
2
/y.
Govaklar 
umumiy 
ulchami 
0,53 g/c 
Tarkibi: % 
ogirlikda. 
Al
2
O
3
– 93, 
Na
2
O – 30, 
SiO
2 
- 0,2, 
Fe
2
O
3
– 6,5. 
Alyuminiy 
okisi 
kullaniladi: 
- polimer va 
siklogeksandan 
ishlatilgan 
katalizatorni 
FA-2105 A/V 
adsorberida 
ushlab kolish 
uchun ; 
- FF-2101 A/V 
da 
siklogeksanni 
ketonlardan 
tozalashda; 
SHGKM 
ishlab 
chiqarish 
chiqindilari 
poligonida 
vaqtinchalik 
saqlanadi 
Kuydirilg
an g‘isht 
ishlab 
chikarishd
a va 
landshaftl
arni 
to‘ldirishd
a
xom 
ashyoga 
qo‘shimch
a 
Silikagel 
0,00058 
t/t PE 
(72,8 t/y) 
Granulalar. 
Changli 
aralashmalari 
nafas olishda 
zaxarli. Upka 
va 
nafassistemal
arinishikastla
ntiradi. 
Ruxsat etilgan 
kotsentratsiya
si=6 mg/m
3
. 
Silikagel
FF-2101 A/V 
da 
siklogeksanni 
ketonlardan 
tozalash uchun; 
FF-2102 da 
siklogeksanni 
kuritish uchun;
FF-2202 
A/V.da etilenni 
kuritish uchun 
SHGKM 
ishlab 
chiqarish 
chiqindilari 
poligonida 
vaqtinchalik 
saqlanadi 
Kuydirilg
an g‘isht 
ishlab 
chikarishd
a va 
landshaftl
arni 
to‘ldirishd
a
xom 
ashyoga 
qo‘shimch

---

48 
Yonmaydi. 
Solishtirma 
zichligi 400-
900 kg/m
3
. 
Sirt ustki 
yuzasi 
720-820 m
2
/g. 
Erish xarorati
.
= 1610 
0
C. 
Kaynash 
xarorati
.
= 
2230 
0
C. 
Tarkibi: %. 
SiO
2
- 99,5, 
Fe – 0,1, 
Na
2
O – 0,2, 
Al
2
O
3
– 0,05. 
Sulfatlar – 
0,05, Ftor – 
0,05.
kullaniladi. 
a 
Molekuly
ar elak 
0,00008 
t/t PE
(10,0 t/y) 
A, X va Y 
sintetik seolit.
A turi:: Na
2
O, 
CaO yoki 
K
2
O (Al
2
O
3
2SiO
2
xH
2
O).
X turi: Na
2
O, 
SaO yoki K
2
O 
(Al
2
O
3
2,8SiO
2
xH
2
O)
. Y turi: 
Na
2
O, SaO 
yoki K
2
O 
(Al
2
O
3
5SiO
2
xH
2
O). 
Loy: 3MgO
1,5Al
2
O
3
8SiO
2
9H
2
O. 
Solishtirma 
ogirligi 2,1 
kg/cm
3
. 
Suvda 
erimaydi.
Molekulyarnoy
e elak
FF-2101 A/V
va 
FF-2202 A/V 
da siklogeksan 
va etilen 
tarkibidagi 
suvni ajratish 
uchun 
kullaniladi 
SHGKM 
ishlab 
chiqarish 
chiqindilari 
poligonida 
vaqtinchalik 
saqlanadi 
Kuydirilg
an g‘isht 
ishlab 
chikarishd
a va 
landshaftl
arni 
to‘ldirishd
a
xom 
ashyoga 
qo‘shimch
a 
Katalizato
r 
0,000016 
t/t PE
Moysimon 
suyuklik. 
Mineral moy 
katalizatorni 
SHGKM 
ishlab 
Qayta 
ishlovchi 

---

49 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
separatori
dan 
oqavalar 
(2,0 t/y) 
Alangalanish 
xarorati 
=175 
0
C. 
Tarkibi: 
% ves. 
Komplekslari: 
alyuminiy– 
0,85; 
titan-6,91; 
vanadiy-8,95. 
Butil 
spirti-5,54; 
Mineral yog – 
77,71. 
Kaynash 
xarorati
.
= 
210 
0
S. 
Zichligi 830 
kg/m
3
. Kotish 
xarorati= min
us 6 
0
C. 
Kovushkoklig
i (40
0 
C) 40 
sSt.
dezaktivatsiyal
ashda FA-2117 
ishlatilgan 
katalizator 
idishida 
kullaniladi
chiqarish 
chikindilari 
poligonida 
saqlash 
idishlarida.
texnologiy
asi 
bo‘yicha 
yuzalarga 
surtiluvchi 
mastika 
olishda 
ishlatiladi. 

---

50 
V.
 
IQTISODIY QISM 
Menning 
bitiruv 
malakaviy 
ishim 
“Shо‘rtangazkimyo majmuasida 
rektifikatsiya qurilmasida yiliga 135 ming tonna retsikl etilen va buten – 1 ni 
ajratish”. Korxonaning iqtisodiy samaradorligini aniqlaymiz. 
Kapital mablag‘larni hisoblash. 
5.1-jadval 
Tayyor mahsulot uchun material harajatlari. 
№ 
Xom ashyo 
Ulchov 
birligi 
Bir-birlik 
bahosi, 
so‘m 
Hammasini
ng bahosi, 
so‘m 
Tashish va 
saqlash 
harajatlari, 
so‘m 
Umumiy 
qiymati, 
so‘m 
1 Rektifikatsion 
kalonna 
1 
1135000000
00 
4135000000
00 
67135000000 
517135000
000 
2 Issiqlik almashinish 
qurilmasi 
1 
100000000 
100000000 
11350000000 
111350000
000 
3 Nasos 
5 
17000000 
8135000000
0 
12750000 
97750000 
4 Absorber 
1 
120000000 
120000000 
18000000 
138000000 
5 Separator 
1 
110000000 
110000000 
16135000000 
126135000
000 
JAMI: 
11 
497000000 
8613500000
00 
129750000 
994750000 
Demak, 
хар
тех
м
м
т
м
ум
м
S
S
S
.
.


= 994750000 
5.2-jadval 
Tayyor maxsulot uchun material harajatlari. 

---

51 
№ Xom ashyo Miqdo
ri 
O’lcho
v 
birligi 
Bir-birlik 
bahosi, 
so‘m 
Hammasinin
g bahosi, 
so‘m 
Tashish va 
saqlash 
harajatlari, 
so‘m 
Umumiy 
qiymati, 
so‘m 
1 Etilen 
147000 
t 
1200 
176400000 
2646000 
179046000 
2 Buten-1 
7000 
t 
1500 
10135000000 
157500 
10657500 
3 Siklogeksan 
20000 
t 
2200 
44000000 
660000 
44660000 
4 Katalizator 
850 
t 
10000 
8135000000 
127500 
8627500 
jami: 
174850 
t 
14900 
239400000 
3591000 
242991000 
5.3-jadval 
Texnik harajatlar 
№ Xom ashyo 
Miqdori 
Ulchov birligi 
Bir-birlik 
bahosi, 
so‘m 
Hammasining 
bahosi, so‘m 
1 Kutilmagan 
harajatlar 
uchun 
10000000 
Demak, 
хар
тех
м
м
т
м
ум
м
S
S
S
.
.


=362659,510000000=10362659,5 so’m 
Bo‘linmadagi yordamchi uskunalarning qiymati asosiy uskunalar qiymatidan 
30% olinadi. 



ум
м
ёр
Х
У
30
,
0
= 298425000
Shunday qilib, asosiy vositalar aktiv qismining qiymati: 



ёр
а
У
Х
К
=170200000+51060000=1293175000
Texnologik bo‘limning va joylashgan binoning qiymatini topamiz: 
Asosiy binoning qiymatini topamiz: 
54054000
5000
*
2402,4





ум
б
S
К
so‘m 
Shunday qilib, bo‘linmaning kapital mablagining qiymati: 
б
а
К
К
К


=
221260000+54054000=275314000 so‘m 
Qimmatlashuv koeffitsientini 7 deb qabul qilamiz, u holda: 

К
275314000*7=1927198000 so‘m 

---

52 
Meyorlashtirilgan aylanma mablag‘lar miqdori bo‘linmaning asosiy ishlab 
chiqarish vositalarining 30% ini tashkil etadi:
К
А
м


3
,
0
=0,30*1927198000=578159400 so‘m 
Tayyorlangan maxsulotning tannarxini hisoblaymiz: 
Retsikl zonasida 15 kishi ishlaydi. Injener texnik xodimlar 3 kishi. 
Demak, bu ishchilardan 3 kishi VII razryad, 4 kishi VIII razryad, 4 kishi IX 
razryad, 4 kishi X razryad, boyicha ishlaydi. Minimal ish xaki 202200 so‘mni 
tashkil etadi 

а
х
и
S
.
(4,284*3+4,640*3+4,997*4+5,362*+45,733*4)=(10,00252+11,319+
16,256+17,46+18,672)* 202200=14994949,8 so‘m 
Endi asosiy ishchilarning qo‘shimcha ish haqini hisoblaymiz. Bu ish haqi 
asosiy ish haqidan 15% miqdorda olinadi:




15
,
0
15
,
0
.
.
а
х
и
к
х
и
S
S
14994949,8=2249242,5 so‘m 
Ijtimoiy sug‘urta ajratmalarini hisoblaymiz: 





4
,
0
)
(
4
,
0
.
.
.
к
х
и
а
х
и
с
и
S
S
S
14994949,8+2249242,5=6897676,908 
so‘m 
Endi ishchilarning o‘rtacha ish haqini hisoblaymiz. O‘rtacha ish haqi quyidagi 
formuladan topiladi: 
N
S
S
S
S
с
и
к
х
и
а
х
и
ур
.
.
.



=14994949,8+2249242,5+6897676,908/18=1341215 so‘m 
bu erda, N - ishchilar soni. 
Endi, uskunalarni sozlash va ishlatish harajatlarini hisoblaymiz. Buning uchun 
N
O
= amortizatsiya, joriy remont, sozlovchilarning ish haqi, orqali topiladi. 
a) Amortizatsiya uskunalar qiymatidan 30% miqdorida olinadi: 



.
30
,
0
ум
м
Х
А
A=170200000*0,3=51060000
 
b) Joriy remont uskunalar soni bo‘yicha topiladi. Bir uskunaga 1135000000 
so‘m sarflanadi. Uskunalar soni 11 dona. 
J
R
=1135000000*11=16500000 so‘m 

---

53 
v) Sozlovchilarning oylik ish haqi 820000 so‘m. 
Sozlovchilar soni 3 ta. 
2460000
820000
*
3
.


х
и
соз
С
so‘m 
N
O
=51060000+10135000000+2460000=64020000 so‘m 
Endi, N
U
-- umumiy harajatlar asosiy ish haqidan 75% olinadi, ya’ni: 
75
,
0
.


а
х
и
у
S
Н
=14994949,8*0,75=11246212,35 so‘m 
Endi, mahsulotning umumiy tannarxini topamiz: 
К
Н
Н
S
S
S
S
Т
у
о
с
и
к
х
и
а
х
и
м







.
.
.
= 
10362660+14994949,8+2249242,5+6897677+64020000+11246212,35+192719800
0=2036968741 so‘m 
Baho, foyda va rentabellik. 
Bir kg retsikl etilen bahosini quyidagicha aniqlaymiz: 
Bir kg retsikl etilen tannarxi


N
Ò
Ò
2036968741/
135000000=
1160 so‘m 
Bir kg retsikl etilen baxosi

B=R
N

*T=1,275*1160=1395 so‘m 
Sotilgan mahsulot: 
CM=B*N=1395*
135000000
=35737710 so‘m 
Foyda moddiy jihatdan qo‘shimcha mahsulotning asosiy shaqlidir. 
F=(B - T)
 
=1395-1160 *
135000000
=138746402 so‘m 
Korxonadan chiqayotgan mahsulotning amaldagi rentabelligi quyidagicha 
hisoblanadi: 



100
Т
Ф
R
560166403,8/2036968741*100=27,5 % 
Mehnat unumdorligi. 
Mehnat unumdorligi mahsulot bo‘yicha hisoblanadi: 


а
у
N
СМ
М
2597135144,81/18=3573770960 so‘m 
Mehnat unumdorligi natural ko’rsatkich bo‘yicha ham topiladi: 


а
у
N
N
М
135000000/18=777777778 kg 

---

54 
Kapital mablag‘larning o‘zini qoplash muddati: 
Ф
К
Т
коп

=
1927198000/560166403,8=2,6 yil 
Fond samaradorligi: 


К
СМ
Ф
с
2597135144,81/1927198000=1,0 so‘m/so‘m 
5.4-jadval
Texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar. 
№ 
Ko’rsatkichlar 
O’lchov 
birligi 
Qiymati 
1 
Ishlab chiqarish hajmi 
kg/sutka 
135000 
2 
Kapital mablag 
ming so‘m 
477474730 
3 
Sotilgan maxsulot
ming so‘m 
5232787728 
4 
Ishchilar soni
kishi 
18 
5 
Mehnat unumdorligi 
a)Sotilgan maxsulot boyicha
ming so‘m 
35737710 
b)Natural ko’rsatkich boyicha
kg 
77777778 
6 
O’rtacha ish haqi
so‘m 
13412150 
7 
Bir kg retsikl etilen tannarxi
so‘m 
1160 
8 
Bir kg retsikl etilen baxosi 
so‘m 
1395 
9 
Foyda 
ming so‘m 
138746402 
10 Rentabellik 
% 
27,5 
11 O’z-o’zini qoplash muddati 
yil 
2,6 
12 Fond samaradorligi
so‘m/so‘m 
1,0