O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Gipsografik egri chiziq
. Yer yuzasida relyefni tarqalishining asosiy qonuniyatlari 
gipsografik egri chiziq orqali yaqqol tasvirlandi. Gipsografik egri chiziq deb to’g’ri burchakli 
koordinatalarda tuzilgan Yer yuzasida turli xil balandlik va chuqurliklarni taraqalishini 
ko’rsatadigan chizmaga aytiladi. Gipsografik egri chiziqning bo’ylama o’qida balandlik va 
47
Vaxobov H, va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim, 2005, 134-135 b (mazmun-mohiyatidan 
foydalanildi). 

---

44 
chuqurliklar, ko’ndalang o’qida esa mazkur chuqurlik va balandliklarga to’g’ri keladigan 
maydon berilgan (7-rasm).
Mazkur gipsografik egri chiziqni tahlil qilganda quyidagilar kelib chiqadi. 
- gipsografik egri chiziqda ikkita tik qism ajralib turadi. Ularning maydoni juda kichik. 
Yuqori qismdagi tik qism materik (quruqlik) Yer po’stiga mos keladi uning yuqori qismi Yer 
yuzasidagi eng baland nuqta bo’lgan Jomolungma cho’qqisiga to’g’ri keladi. Pastki qismdagi tik 
qism okean yer po’stiga mos keladi, uning quyi qismi Yer yuzasidagi eng chuqur cho’kma 
Mariana botig’iga to’g’ri keladi; 
7-rasm
.Quruqlikning gipsografik va okean tagining batigrafik egri chizig’i. 
 
- gipsografik egri chiziqda bundan tashqari ikkita yotiq qism ham ajratiladi. Uning yuqori 
qismi quruqlikning o’rtacha balandliga to’g’ri keladi (870 m), pastkisi esa okeanning o’rtacha 
chuqurligiga to’g’ri keladi (3704 m.) Uning maydoni Yer yuzasini 50% ni tashkil qiladi; 
- bundan tashqari egri chiziqda šiya pastlama qism ham ajralib turadi. U quruqlik Yer 
po’stidan okean po’stiga o’tiladigan o’tkinchi Yer po’sti turiga mos keladi. U Yer yuzasi 10% 
maydonini egalagan Materik sayozligi (shelьef) va materik yon bag’ri mazkur hududda 
joylashgan. 
Savol va topshiriqlar: 
 
1. Yer yuzasida quruqlik va suvlarning taqsimlanishini anglatuvchi diagramma chizing. 
2. Yer shari relyefi qanday jarayonlar ta’sirida shakllanadi? 
3. Qanday jarayonlar endogen kuchlar deyiladi?
4. Qanday joylar seysmik va aseysmik hudud deyiladi? 
5. Yer yuzasini o’zgartiruvchi ekzogen kuchlarga nimalar kiradi? 
6. Yer yuzasi asosiy relyef shakli deganda nimani tushunasiz? 
7. Yer yuzasida relyefning tarqalish qonuniyatlari nimada ifodalanadi? 
8. Yer sharining asosiy seysmik mintaqalarini kartaga tushiring.