O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

3. Yerning shakli va kattaligi muhim geografik ahamiyatga
ega. U quyidagi 
holatlarda namoyon bo’ladi: 
- Quyosh nurlari Yerning sharsimon yuzasiga turli joylarda turlicha burchak bilan 
tushadi, mazkur tushish burchaklari qutblarga tomon kamayib boradi. 
- Yer yuzasining isitilish sur’ati ekvatordan qutblar tomon kamayib boradi. Bu esa 
issiqlik taqsimotida va iqlimlarda aks etadi. Yunonlar qadimda yuqori va quyi geografik 
kengliklarning sharoitini bilmasdanoq faqatgina sharning yoritilish sharoitini asos qilib Yerni 
iqlimlarga ajratishgan. 
- Yerning sharsimonligi uning aylanishi bilan birgalikda Quyosh nurlari tushadigan 
joylarda zonallikni shaklanishiga sabab bo’ladi; 
- Yerning shar shaklida ekanligi uning Quyosh nuri bilan yoritilgan va yoritilmagan 
qismlarga bo’linishiga sabab bo’ladi (kecha va kunduz). Bu esa Yerning issiqlik me’yoriga ta’sir 
ko’rsatadi; 
- geodezik, kartografik va gravimetrik ishlar uchun ellipsoidning aniq o’lchamlarini bilish 
zarur; 
- Yerning kattaligini asosiy geografik ahamiyati shundaki, Yer tortish kuchi tufayli o’z 
atrofida atmosferani ushlab turadi. 
4. Yerning Quyosh atrofidagi harakati va uning geografik oqibatlari. 
Yer sayyora 
sifatida bir vaqtning o’zida bir necha harakatlarni amalga oshiradi. Ulardan eng muhimlari 
quyidagilardir: 
- Yerning Quyosh atrofida aylanishi; 
- Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi; 
- Yer-Oy umumiy og’irlik markazi atrofida aylanishi
19
. 
18
Vahobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim, 2005, 44-b (mazmun-mohiyatidan 
foydalanildi). 
19
Vahobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim, 2005, 46-47-b (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

23 
Yer Quyosh atrofida aylanasimon orbita bo’ylab harakat qiladi. Yer Quyosh atrofini 365 
kun, 6soat, 9 min, 9 sek.da to’la bir marta aylanib chiqadi. Yerning yillik aylanma harakati 
(orbitasi) Ellips shaklga ega, ellipsning bita fokusida Quyosh turadi. Shuning uchun Quyosh 
bilan Yer o’rtasidagi masofa doimo o’zgarib turadi. Ular o’rtasidagi eng qisqa masofa (perigeliy) 
3-yanvarda 147 mln. km. bo’ladi. Ular o’rtasidagi eng uzun masofa esa (afeliy) 5- iyunda 152 
mln.km. bo’ladi.
20
Yer orbitasining uzunligi 940 mln.km. Bu masofani yer soatiga 107 ming km. 
yoki sekundiga 29,8 km. tezlikda bosib o’tadi. Afeliyda ya’ni yer Quyoshdan uzoqlashganda 
uning tezligi kamayadi va sekundiga 29,3 km.ni tashkil qiladi. Perigeliyda, ya’ni Yer Quyoshga 
yakinlashganda uning tezligi ortadi va sekundiga 30,3 km. ni tashkil qiladi. Shuning uchun 
shimoliy yarim sharda qish qisqaroq yoz esa uzunroq. Yer o’qi orbita tekisligiga og’gan. Yer 
o’qi orbita tekisligi bilan 66
0
33
1
burchak hosil qiladi, ya’ni Yer o’qining og’ish burchagi 
66
0
33
121
. 
Harakt davomida Yer o’qi ilgarilama shaklda siljiydi va orbitada 4ta o’ziga xos nuqta 
hosil bo’ladi (1-rasm).