O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Savol va topshiriqlar: 
1. Quyosh ichki tuzilishga qanday xususiyatga ega? 
2. Ichki va tashqi sayyoralar qanday farqlandi?
3. Qaysi sayyoralarning xususiyatlari Yer sayyorasinikiga o’xshash? 
4. Quyoshning asosiy fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari nimalardan iborat? 
5. I.Kant va P.Laplas gipotezasining farqi nimada deb o’ylaysiz? 
6. O.Yu.Shmidt gipotezasiga ko’ra Quyosh va sayyoralar qanday paydo bo’lgan? 
7. Quyosh tizimida sayyoralarning joylashgan o’rni sxemasini chizing. 
 
6-MAVZU: YERNING SAYYORA SIFATIDAGI TA’RIFI. YERNING 
HARAKATI VA UNING GEOGRAFIK OQIBATLARI 
Reja: 
1. Yer va uning o’lchamlari. 
2. Yerning shakli. 
 
3. Yerning shakli va kattaligi muhim geografik ahamiyatga
4. Yerning Quyosh atrofidagi harakati va uning geografik oqibatlari. 
5. Yerning o’z o’qi atrofidagi harakati va uning geografik oqibatlari.
6. Yer va Oy umumiy og’irlik markazi atrofida aylanishadi. 
Tayanch iboralar: 
Meridian, parallel, afeliy, perigeliy, ellipsoid, geoid, sferoid, uch o’qli 
ellipsoid,ekvator, ekvatorial radius, qutbiy radius, ekvatorial siqiqlik, qutbiy siqiqlik, eng baland 

---

21 
nuqta, eng past nuqta, Oy tortishishi, Oy tutilishi, Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi, Yerning 
Quyosh atrofida aylanishi, Quyosh va Yer aloqalari
.
 
 
1. Yer va uning o’lchamlari. 
Yer yadrodan, mantiyadan va yer po’stidan iborat. Hozirgi 
ma’lumotlarga binoan yerning yadrosi metalli zarralarni bir-biriga urilishi va yopishishi (asosan 
temir zarralarining) natijasida hosil bo’lgan. Yer tarkibida yengil gazlardan tortib og’ir 
metallargacha uchraydi. Ammo yerning tarkibi hali to’la va atroflicha o’rganilmagan. Yerni besh 
foizini tashkil qilgan yuqori qismigina yaxshi o’rganilgan. Yer po’stida quyidagi elementlar 
tarqalgan: O(47,2%), SiO
2
(27,6%), Al
2
(8,8%), Fe(5,1%), Ca(3,6%), Na(2,64%), K(2,6%), 
Mg(2,1%), H(0,15%), qolgan elementlar 0,21% ni tashkil qiladi. Yerning o’rtacha zichligi 5,52 
g/sm
3
. 
Yerning hajmi- 1,083 x 10
12
km
3 Ye
r yuzasining 71% ni okeanlar va 29% ni quruqlik 
tashkil qiladi. Yer yuzasida hozirgi paytda to’rtta okean ajratiladi: Tinch, Atlantika, Xind va 
Shimoliy Muz okeanlari, keyingi paytlarda Antarktida materigi atrofida janubiy okean ham 
ajratilmoqda. Quruqlik oltita materik va qit’alardan iborat. Materiklar: Yevrosiyo, Afrika, 
Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Antarktida, Avstraliya. Qit’alar: Osiyo, Amerika, Afrika, 
Antarktida, Yevropa, Avstraliya. 
Yerning o’lchamlari: ekvatorial diametri 12 756 km, qutbiy diametric 12 714 km. 
Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, ekvatorial diametrga nisbatan, qutbiy diametr siqiq. Bu 
Yerning shakli shar shaklida emas, balki ellipsoid shaklda ekanligini bildiradi.
17
shaklda
yuzasining eng baland nuqtasi Jomolungma tog’i hisoblanadi (8848m). Dunyo okeanining eng 
past nuqtasi Tinch okeanidagi Mariana cho’kmasi bo’lib, uning chuqurligi 11022m. 
Quruqlikdagi eng past nuqta O’lik dengizi sathi hisoblanadi, u okean sathidan 405 m. pastda 
joylashgan. Quruqlikning o’rtacha balandligi 875 m., Dunyo okeanining o’rtacha chuqurligi esa 
3790m. 
Yer yuzasi qarama-qarshi (antipodal) tuzilishga ega. Janubiy qutbdagi quruqlikka 
shimoliy qutbdagi suvlik to’g’ri keladi, Janubiy yarim shardagi suvlikka shimoliy yarim shardagi 
quruqlik to’g’ri keladi. Sharqiy yarim sharning katta qismi quruqlikdan, g’arbiy yarim sharning 
katta qismi esa suvlikdan iborat.