O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik – iqtisodiyot instituti

Depozitsiz mablag‘lar
hukumat hisobvaraqlaridagi vaqtincha bo‘sh mablag‘lar
boshqa mablag‘lar
banklararo kredit resurslari
tijorat banklardan olingan resurslar
Banklarning depozit bo‘lmagan mablag‘lari tarkibida moliya bozoridan jalb qilimngan banklararo kredit resurslari asosiy salmog‘ni tashkil etadi. Banklararo kreditlar asosan qisqa muddatli xarakterga ega bo‘lib, odatda ushbu kreditldarni berish va olish jarayoni o‘zining tezkorligi ilan muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon bo‘yicha asosiy opreatsiyalar banklarning vakillik hisobvaraqlari doirasida amalga oshiriladi. YAni, tijorat banklari o‘zaro kelishuvga erishganda mablag‘lar vakillik hisobvaraqlari orqali o‘tkazib beriladi. Shu bilan birga ushbu kreditlar tijorat banklari uchun nisbatan arzon va muddatli jihatidan “uzun” mablag‘lar hisoblanadi.
Xalqaro bank amaliyotida depozit bo‘lmagan resurslar tarkibida asosiy yirik manbalardan biri qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi. Banklar moliyaviy resurslarni shakllantirish maqsadida aksiya, obligatsiya, depozit va jamg‘arma sertifikatlarini muomalaga chiqaradi. Shuningdek, tijorat banklari uzoq muddatli resurslarni shakllantirishda ipoteka va subordinar qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish orqali resurslarni shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalarni ikkita guruhga ajratish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Birinchi guruhga, tijorat banklari ustav va qo‘shimacha kapitalni shakllantirish maqsadida aksiya subordinar qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish bo‘yicha opreatsiyalari, ikkinchi guruhga esa qisqa va uzoq muddatli resurslarga bo‘lgan ehtiyojni qoplash uchun obligatsiya va ipoteka qimmatli qog‘ozlari, depozit va jamg‘arma sertifikatlari bilan bog‘liq operatsiyalari kiradi.

Aksiya va sertifikatlarning bozor bahosi ortib borishi ularning oldi-sotdisiga ijobiy tasir ko‘rsatadi. Ko‘pchilik hollarda tijorat banklari o‘z aksiyalari va sertifikatlarining ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozoridagi bahosini oshirish maqsadida investitsion kompaniyalar orqali investor sifatida ham maydonga chiqish mumkin.Tijorat banklari aksiyalari va sertifikatlarining bozor bahosi moliya borzoridagi mavjud talab va taklif asosida o‘rnatiladi. Aksiya va sertifikatlarning nominal va bozor bahosi o‘rtasidagi farq ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Agar ushbu farq ijobiy bo‘lsa, tijorat banklari moliyaviy jihatidan barqaror va raqobatbardosh ekanligidan dalolat beradi. Mazkur holat banklarning qimmatli qog‘ozlar orqali resurslarni oshirishga ijobiy tasir ko‘rsatadi. Tidorat banklari aksiya va sertifikatlarning bahosiga tasir qiladigan asosiy omillardan biri ularga to‘lanadigan dividend va foiz to‘lovlari hisoblanadi. Aksiya va sertifikatlarga to‘lanadigan to‘lovlar miqdorining yuqoriligi va barqarorligi banklarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi emitent nufuzini oshirishga bevosita tasir ko‘rsatadi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday faoliyatining asosida iqtisodiy foyda olish yotadi.Shuni alohida takidlash mumkinki, tijorat banklari qimmatli qog‘ozlar bozoridagi emitent, investor yoki vositachi sifatidagi ishtirokiga iqtisodiyotdagi inflyatsiya darajasini inobatga olish mumkin. Tijorat banklari mablag‘lari ikkinchi yirik manbasini ularning kapitali tashkil etadi. Bank kapitali tarkibida ustav kapitalining tashkil topishi va barqarorligi jihatidvan muhim moliyaviy manba bo‘lib hisoblanadi.