O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
Qo‘lyozma huquqida
UDK 371.044.2
BARATOVA SARVINOZ YULDASHEVNA
Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish texnologiyasi
5А110701-“Boshlang‘ich ta’lim”
Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya
Ilmiy rahbar:
p.f.n., dots. Oripova N.X
QARSHI –2013
2
M U N D A R I J A
Kirish....................................................................................................................3
I - BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYAVIY ISHLARNI
TEXNOLOGIYALASHTIRISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI
1.1 Boshlang‘ich sinflar tarbiyaviy ishlarini texnologiyalashtirish pedagogik
muammo sifatida...................................................................................................10
1.2. Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo‘nalishlari va turlari......................................19
1.3. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning mavjud ahvoli ..28
1-bob yuzasidan xulosalar………………………………………………………..31
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLAR TARBIYAVIY ISHLARINI
TEXNOLOGIYALASHTIRISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1.Boshlang’ch sinf ertaliklarini texnologiyalashning mazmuni……………….32
2.2. Boshlang’ch sinflarda ko’rik tanlov va sayohatlarni
texnologiyalash.......................................................................................................42
2.3. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda maktab ma’naviy-ma’rifiy ishlarining
ahamiyati................................................................................................................47
2-bob yuzasidan xulosalar………………………………………………………..57
III-BOB. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni texnologiyalashtirish
jarayonining samaradorlik darajasi
3.1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf rahbarining tarbiyachilik o`rni…….58
3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili ............................................................................ 75
3-bob yuzasidan xulosalar………………………………………………………. 78
Umumiy xulosalar ...............................................................................................80
Foydalanilgan adabiyotlar...................................................................................83
Ilovalar ..……........................................................................................................87
3
K I R I SH
Mamlakatimiz taraqqiyoti har tomonlama barkamol insonlar shaxsini
shakllantirish masalasi bilan bog'liq. Buning uchun esa avvalo ularning ongida
yangicha dunyoqarashni, mustaqil fikrlashni, mustaqil yashashni, mustaqil
ishlashni hamda axloqiy fazilatlarni yuksak darajada shakllantirish kerak. Shu
bilan birga ularda Sharqona odob-ahloqqa xos bo'lgan barcha hislatlar, fazilatlar
jumladan: kattalarga hurmat, shirin so'z, mehribonlik, yurtni e'zozlash, saxiylik va
ilm egallash kabilar mujassam bo'lmog’i lozim. Bu borada bizga asosiy manba
bo'lib milliy qadriyatlar hisoblanadi. Chunki, bizning millatimizga xos bo'lgan
axloqiy qarashlar, tartib-qoidalar barchasi ana shu milliy qadriyatlarda
mujassamdir.
Prezidentimiz I.Karimov “O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li”
asarida yoshlarimizning tarbiyasiga alohida to'xtalib, «Kattalarni hurmat qilish,
oila va farzandlar to'g'risida g'amxo'rlik qilish, ochiq ko'ngillilik, millatidan qat'iy
nazar odamlarga xayrihohlik bilan munosabatda bo'lish, o'zgalar kulfatiga hamdard
bo'lish va o'zaro yordam tuyg'usi kishilar o'rtasidagi munosabatlarning me'yori
hisoblanadi. O'zbeklar diyoriga, o'z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik,
bilimga, ustozlarga, ma'rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom
O'zbekiston aholisiga xos fazilatdir”
1
- degan edi.
Darhaqiqat, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, tavoze, sahovat, shirinsuhanlik,
o'zidan kattalarni hurmat qilish, ota-onani e'zozlash, ilm egallash, to'g'ri so'zlik,
mehmondo'stlik, bag'rikenglik kabi insoniy fazilatlar barchasi shaxsning axloqiy
qadriyatlari turkumiga kiruvchi xalqimizning eng ezgu hislatlaridan biridir.
Bizning vazifamiz xalqimizning ushbu qadriyatlarni yanada churroq o'rganish,
ularni ta'lim tarbiya jarayoniga tadbiq etish hamda boshlang'ich sinflardanoq
o'quvchilar shaxsini shakllantirishda ulardan tarbiya vositasi sifatida
foydalanishdan iboratdir.
Bizga ma'lumki, shaxsning shakllanishi tarbiya jarayonida amalga oshiriladi,
tarbiya esa bola dunyoga kelgan kundan boshlab amalga oshiriladi. Rivoyat
1
Karimov I.A. O'zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo'li. - T.: O'zbekiston, 1992, 46 b.
4
qilishlaricha, bir kishi ikki oylik farzadini Ibn Sino huzuriga olib boradi va
bolasining tarbiyasi bilan qachondan boshlab shug'ullanish lozimligini so'raydi. Ibn
Sino esa afsus siz ikki oyga kech qolibsiz, degan javobni beradi. Bu rivoyatdan
qo'rinib turibdiki, bola tarbiyasi kechiktirib bo'lmas masaladir.
Milliy qadriyatlarimizda mavjud ma'naviy merosda, ayniqsa, Farobiy,
Beruniy, Ibn Sino, Alisher Navoiy, Jomiy singari ma'naviyatimiz durdonalari
bo'lgan mutafakkirlarning shaxs tarbiyasi haqidagi ko'plab fikr-mulohazalari ham
bugungi kunda har bir inson uchun, ayniqsa, yoshlar shahsini shaqllantirish uchun
qimmatli tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Axloq tarbiyasi insonni axloqiy
barqamollikka etqazish va uning bashariyat jamiyatiga foydali inson qilib
tarbiyalashdan iboratdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun avvalo bolalarni
jismoniy va fikriy tarbiyaga da'vat qiling, keyin axloqiy quvvatlarini muhokama
orqali tushuntiring, ularni yaxshi (foydali) ishlarga odat qildiring, yomon ishlardan
nafrat uyg'oting – deb ta'kidlagan edi, Abdurauf Fitrat.
Mavzuning dolzarbligi: Yoshlar tarbiyasi barcha davrlarda ham dolzarb
muaamolardan biri ekan, ayniqsa bu masalaga mustaqillik yillarida jiddiy e’tibor
berib kelinmoqda. Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganlaridek, yoshlar
ma’naviyatini yuksaltirmasdan turib, jamiyatimizni rivojlantirib bo‘lmaydi, chunki,
mamlakatimiz taraqqiyoti shu yosh avlod qo‘lidadir. Ularni qanchalik
vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik va ayniqsa milliy ruhda tarbiyalay
olsakgina mustaqil ona diyorimiz yanada gullab yashnaydi, rivojlangan
mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin egallaydi.
Bizga ma’lumki, yurtimiz mustaqillikka erishgach, xalqimiz ma’naviyatini
yuksaltirish masalasi kun tartibidagi dolzarb masalaga aylandi. Mu’telik, o‘z
qadriyatlarini unutish va namoyon qila olmaslik xalqimiz qalbi va shuurining
xiralashib ketishiga sabab bo‘ldi.
Shu bois yurtimiz fuqarolari ma’naviyatini yuksaltirish, o‘z qadrini tiklashi,
o‘z vataniga o‘zi egalik qilishi hissini o‘yg‘otish Prezidentimiz I.A. Karimov va
hukumatimiz zimmasiga tushdi. Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat-yengilmas
kuch” nomli asari ham ana shu tarzda dunyoga keldi.
5
Bizga ma’lumki, yosh avlod ma’naviyati shubhasiz ta’lim-tarbiya jarayonida
shakllanadi. Ta’lim jarayonining ajralmas qismi hisoblangan tarbiyaga bo‘lgan
e’tibor yurtimizda har qachongidan ham muhim dolzarblik kasb etmoqda.
O‘quvchi o‘quv jarayonining davomi sifatida bevosita tarbiyaviy ishlarda ishtirok
etadi. Uning darsda olgan bilimi, dunyoqarashi, qiziqishi, imkoniyatlari tarbiyaviy
ishlarda namoyon bo‘ladi, mustahkamlanadi. Eng asosiysi o‘quvchi tarbiyaviy
ishlarda qatnashish jarayonida o‘z-o‘zini anglaydi, ijodkorligi o‘sadi, olgan
bilimlarini amalda qo‘llashga o‘rganadi, shuningdek, ularda jamoatchilik,
uyushqoqlik, hamdardlik kabi ko‘nikmalar shakllanadi. Shunday ekan, ta’lim
tizimi oldida turgan asosiy masalalardan biri ham tarbiyaviy ishlarni maqsadga
muvofiq tarzda tashkil etish, samaradorligini oshirish, yosh avlodda g‘oyaviy-
siyosiy bilimdonlikni oshirishdan iboratdir. Ushbu masalaning yana muhim
tomonilaridan biri shuki, bugungi kunda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda
zamonaviylikka asoslanish, ya’ni tarbiyaviy ishlarda zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish pedagogik jarayonda talab etilayotgan masaladir.
Yuqoridagi ehtiyoj va pedagogik talablardan kelib chiqqan holda biz
magistrlik dissertatsiyamiz mavzusini “Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy
ishlarni tashkil etish texnologiyasi” tarzida tanladik.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Yosh avlod tarbiyasi aslida inson
paydo bo‘lgan davrdan boshlanadi. Kishilar goh u, goh bu yo‘sinda farzand
tarbiyasi bilan shug‘ullanib kelganlar. Qadimda ular tarbiyaga oid o‘z qarashlarini
ertaklar, afsonalar, rivoyatlar, dostonlar, maqollar va boshqalarda pand-nasihat
tarzida ifodalab o‘tganlar.
“Avesto”, O‘rxun-Yenisey yodgorliklari, Qur’oni Karim va Hadisi Sharif
kabi yozma manbalarimizda ham yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar
etib tarbiyalashga alohida e’tibor berib kelingan.
Markaziy Osiyo allomalari Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Kaykovus, Amir
Temur, Alisher Navoiy, Bobur kabi allomalarimizning asarlarining bosh g‘oyasini
ham yosh avlodni yuksak ma’naviyatli, ma’rifatli, vatanparvar insonlar etib
tarbiyalash masalasi tashkil etadi.
6
Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan yetuk insonlar etib
tarbiyalashga qaratilgan qator ishlarda muammoning pedagogik talqini bayon
etilgan bo‘lib, S.Nishonova, O.Musurmonova, U.Mahkamov kabi ko‘plab
olimlarning ilmiy tadqiqotlari shu jihatdan e’tiborga loyiqdir.
Pedagog olimalarimizdan professor Oysha Hasanova o‘z tadqiqotlarida kuni
uzaytirilgan guruhlarda olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning ko‘lamiga to‘xtalib
o‘tgan.
Mustavillikdan keyingi yillarda professor R.Mavlonova va kat. o‘qit. B.
Normuradovalar tadqiqotlarining mazmunini ham tarbiyaviy ishlarni tashkil
etishga bag‘ishlangan.
Oliy ta’lim talabalari tarbiyaviy ishlarini tashkil etish muammosi pedagog
olima Zuhra Ashurova tadqiqotlarida o‘rganilgan.
Afsuski, yurtimizda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga birinchi darajali ish
sifatida qaralayotgan bugungi bir paytda tarbiyaviy ishlarni takomillashtirishga oid
ilmiy izlanishlar yetarlicha olib borilayotgan yo‘q.. Balkim, shu boisdan tarbiyaviy
ishlarga oid darsliklar, metodik qo‘llanmalar yetarli daraja deb bo‘lmaydi.
Tadqiqotning maqsadi – boshlang'ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil
etish texnologiyasini ishlab chiqish va ularni takomillashtirishga oid metodik
tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning ob’yekti – boshlang'ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil
jarayoni.
Tadqiqotning predmeti –
boshlang'ich синфларда тарбиявий ташкил
этишнинг mazmuni, manbalari, shakllari, vositalari.
Tadqiqot metodlari: nazariy tahlil, kuzatish, suhbat, anketa, savol-javob,
test so‘rovlari, pedagogik ekspriment, matematik statistika.
Tadqiqotning ilmiy farazi shundan kelib chiqadiki, agar:
- Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil texnologiyasi pedagogik
muammo ekanligi ilmiy jihatdan asoslab berilsa;
- o'quvchi shaxsini shakllantirishda tarbiyaviy ishlarning muhim vosita
ekanligi tadqiqotda o‘z isbotini topsa,
7
- boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga oid metodik
tavsiyalar ishlab chiqilsa kutilgan samaradorlikka erishish mumkin.
Tadqiqotning maqsadi va ilmiy faraziga muvofiq quyidagi vazifalar
belgilandi:
Birinchidan, tarbiyaviy ishlarning mazmuni, turlari va yo‘nalishlarini tahlil
qilish;
Ikkinchidan, boshlang'ich ta'lim jarayonida tarbiyaviy ishlardan foydalanish
texnologiyasini ishlab chiqish;
Uchinchidan,
tarbiyaviy ishlar jarayonida o'quvchi shaxsini
shakllantirishning omillarni aniqlash;
To‘rtinchidan, ishlab chiqilgan tadqiqotni sinovdan o‘tkazish va uning
samaradorligini aniqlashdan iborat.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
1.
Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni texnologiyalashtirish
muammosi birinchi marta ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganildi.
2. Maktab tarbiyaviy ishlarining nazariy va texnologik asoslari yaratildi.
3. Boshlang‘ich sinf tarbiyaviy ishlarini texnologiyalashtirishga oid ilmiy-
metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Pedagogika nazariyasi fani
boshlang'ich ta'lim jarayonida tarbiyaviy ishdan foydalanish texnologiyasiga oid
nazariy qarashlar, yondoshuvlarga ega bo'ladi. Qaysikim, ushbu metodika va
nazariy qarashlardan boshlang'ich sinf o'qituvchilari, kadrlar malakasini oshirish
tinglovchilari foydalanishlari mumkin.
Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat tili to‘g‘risida»gi Qonuni,
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, O‘zbekiston
Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, “2004-2009 yillarda maktab
ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi”, Pedagogika fani konsepsiyasi,
Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi, Boshlang‘ich ta’limning davlat ta’lim
standartlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning shaxs kamoloti,
8
yoshlarni vatan va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ta’lim tizimi, shu jumladan,
boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish haqidagi nazariy qarashlari, yondashuvlari,
tarixiy-ma’naviy meros namunalari, shuningdek, mavzuga oid ilmiy-pedagogik,
metodik manbalar, o‘quv metodik majmualar.
Himoyaga olib chiqiladigan holatlar:
1. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning ilmiy-nazariy
asoslari.
2. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga xizmat qiladigan
manbalar va vositalar.
3. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning zamonaviy
texnologiyalari va uning samaradorlik darajasi.
Tadqiqotning bosqichlari: tadqiqot ishi ikki bosqichda amalga oshirildi:
Birinchi bosqich (2011-2012 yillar)da izlanayotgan muammo bo‘yicha ya’ni
tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar
haqidagi pedagogik va ilmiy ommabop adabiyotlar o‘rganildi. Boshlang‘ich ta’lim
dasturlari, metodik adabiyotlar, hujjatlar tahlil qilindi. Ish tajribalari bilan
tanishildi. Ilmiy tadqiqotning nazariy asoslari, holati aniqlandi, tadqiqot ishining
dasturi va metodlari ishlab chiqildi. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni
tashkil etish texnologiyasi holati bo‘yicha yutuq va kamchiliklar tahlil etildi hamda
tajribalari umumlashtirildi. Tajriba-sinov maydonlari belgilandi.
Ikkinchi bosqich (2012-2013 yillar)da tadqiqot doirasida tajriba sinov ishlari
olib borildi va uning natijalari amaliyotga tatbiq etildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil
etish jarayonining pedagogik shart-sharoitlari o‘rganildi. Kuzatishlar va
chiqarilgan xulosalarga asoslanib, metodik tavsiyalar tayyorlandi. Tajriba-sinov
ishlari natijalari tahlil qilindi, umumlashtirildi, mavjud materiallar dissertatsiya
shaklida rasmiylashtirildi.
Tadqiqot natijalarining joriy etilishi va amaliyotga tatbiq qilinganligi:
Tadqiqot 2011yilda Qarshi davlat universitetining «Boshlang’ch ta’lim»
kafedrasining majlisida, ilmiy metodologik seminarlarda atroflicha muhokama
9
qilingan va himoya uchun tavsiya etilgan. Tadqiqotchi o‘z chiqishlari bilan Viloyat
ilmiy-amaliy anjuman va seminarlarida (2012-2013 yillar) qatnashgan.
Ishning sinovdan o‘tganligi: Tadqiqot ishi natijalari Qarshi tumanidagi 25–
sonli umumta’lim maktabining boshlang‘ich ta’lim o‘quv faoliyatiga tatbiq
etilganligi hamda tajriba-sinov ishlarining muvaffaqiyatli yakunlanganligi bilan
tavsiflanadi.
Tadqiqot natijalarining chop etilganligi: dissertatsiya ishining mazmuni
2012-2013 yillarda o‘tkazilgan respublika ilmiy-amaliy konferensiyalardagi
tezislarda ( 3 ta ilmiy maqolalarda ) o‘z ifodasini topgan.
Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi: dissertatsiya kirish, 3 bob, 6 paragraf,
boblar bo‘yicha xulosalar, umumiy xulosa va tavsiyalar, hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, uning hajmi 95 sahifani tashkil etadi.
10
I - BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYAVIY ISHLARNI
TEXNOLOGIYALASHTIRISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni texnologiyalashtirish
pedagogik muammo sifatida
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy qismini ta’lim
sohasi tashkil etadi. Ayni damda ta’lim jarayoni islohoti rejalashtirilgandek amalga
oshrilmoqda. Ya’ni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni ro'yobga chiqarishning
uchinchi sifat bosqichida - «ta'lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot
bazasini mustahkamlashni davom ettirish, o'quv-tarbiya jarayonini yuqori sifatli
o'quv adabiyotlari va ilg'or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlash, uzluksiz
ta'lim tizimini axborotlashtirishni amalga oshirish»”
2
vazifalari belgilab qo'yilgan
edi. Shubhasiz, ushbu vazifadan maqsad mamlakatimizni rivojlangan davlatlar
qatoridan o'rin olishi, bozor iqtisodiyoti saroitida raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashga erishishdan iboratdir.
Bugungi kunga kelib Respublikamiz uzluksiz ta'lim tizimida amalga
oshirilgan islohotlar o’z natijasini berdi va dunyo hamjamiyati tomonidan e’tirof
etildi. Bu ulkan yutuqlarning samarasi sifatida ta’lim jarayonida keng qo’llanilib
kelinayotgan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish
samaradorligining oshganligini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Bizga ma’lumki, innovatsiyalar uzluksiz ta'lim tizimini rivojlantirishning
eng muhim omillaridan hisoblanadi. Ular ta'lim jarayonida o’quvchilarning sifatli
bilim olishlarini kafolatlabgina qolmay, ularning intellektual qobiliyati, mustaqillik
tafakkurini shakllantirishga olib keladi.
Demak, innovatsiyalar yangiliklar asosida vujudga keladi va ta'lim
jarayonini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ta’lim jarayonida
innovatsiyalardan o’rinli foydalanish o’qituvchi uchun ham o’quvchi uchun ham
ko’plab qulayliklarni yaratib beradi. Xuddi shunday tarbiyaviy ishlarda ham
2
Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq NMK, 1997. –61 b.
11
innovatsion texnologiyalardan foydalanish faqat va faqatgina samadorlikning
oshishiga olib keladi.
Demak, belgilangan vazifalar asosida bugungi kunda ta’lim sohasida juda
katta ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Zamonaviy texnologiyaning ta’lim-
tarbiya jarayoniga kirib kelishi jadallashmoqda.
Ilmiy ma’lumotlarga ko‘ra redagogik texnologiyaning rivojlanishini 4
bosqichga bo‘lish mumkin:
1-bosqich – 40-50 yillar. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayonida audiovizual
(texnik vositalar) vositalardan foydalanish deb tushunilgan.
2-bosqich. 50-60 yillar. Ta’lim texnologiyasim programmalashtirilgan ta’lim
sifatida qaralar edi.
3- bosqich. 60-70 yillar. Ta’lim jarayonini loyihalashtirib, aniq belgilangan
maqsadning kafolatlangan natijasiga erishish sifatida qaraladi.
4- bosqich. Ta’lim jarayoniga kompyuter texnologiyasi va axborot
texnologiyalarining kirib kelishi bilan bog‘liq.
Texnologiya nima?
Texnologiya - yunoncha so‘z bo‘lib, texne-mahorat, san'at, logos-tushuncha,
ta'limot ma'nolarini anglatadi. Texnologiya tushunchasi-tayyor mahsulot olish
uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmui;
shunday usul va metodlarni ishlab chiqaruvchi va takomillantiruvchi fan sifatida
ta'riflanadi.
V.M.Shepel ta’rifiga ko‘ra texnologiya- ishlov berish, ahvolni o‘zgartirish
san’ati, mahorati, qobiliyati, metodlar yig‘indisi. Keyinchalik texnologiya
tushunchasi ta’lim jarayonlarida ta’lim texnologiyasi nomi bilan qo‘llanila
boshladi.
Pedagogik texnologiya asrimizning 60-yillarida Amerika Qo‘shma
Shtatlarida, 70-80 yillarda boshqa rivojlangan mamlakatlarda keng qo‘llanila
boshlandi.
12
YUNESKOning 1996 yildagi xalqaro konferensiyasida mamlakatning
ma‘naviy iqtisodiy salohiyatini oshirishda va ta’lim-tarbiyani intensivlashtirishda
pedagogik texnologiya muhim ahamiyatga ega ekanligi ilmiy asoslanadi.
“Pedagogik texnologiya bilimlarni o‘rganish yaxlit jarayonida ta’lim
shakllarini optimallashtirish, texnikaviy, insoniy imkoniyatlar, ularning o‘zaro
hamkorligini amalga oshirish metodlari tizimidir”, - degan xulosaga kelinadi.
Pedagogik texnologiya nima?
Bu haqida ko‘pgina mualliflar o‘z ta’riflarini berganlar. Bular:
BMT ning nufuzli idoralaridan biri bo‘lgan YUNESKO ta’rificha:
Ta’lim texnologiyasi – ta’lim modellarini optimallashtirish maqsadida,
inson va texnika resurslari va ularning o‘zaro ta‘sirini hisobga olgan holda, butun
o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini aniqlash, yaratish va qo‘llash
tizimidir.
V.P.Bespalko: «har qanday faoliyat yoki texnologiya, yoki san‘at bo‘lishi
mumkin. San‘at ichki sezgi (intuitsiya)ga, texnologiya esa fanga asoslanadi.
hammasi san‘atdan boshlanadi va texnologiya bilan tugaydi va yana qaytadan
boshlanadi» - degan edi.
M.Ochilov “Pedagogik texnologiya – tizimli, texnologik yondashuvlar
asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob‘ektiv
baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro ta‘sirini
inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirish
jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmuidir”, degan ta’rifni beradi.
Pedagogik texnologiyaga professor N.Saidahmedov: “Pedagogik
texnologiya bu o‘qituvchi (tarbiyachi) tomonidan o‘qitish (tarbiya) vositalari
yordamida o‘quvchilarga ta‘sir ko‘rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda
oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni”-degan ta’rifni
beradi.
Ta’lim texnologiyasi – oldindan belgilangan o‘quv maqsadlariga erishishni
kafolatlaydigan, ta’lim jarayonida inson va texnika resusrlaridan foydalanishning
loyihalashtirilgan muayyan tizimi. XTV “Multimediya umumta’lim dasturlarini
13
rivojlantirish” markazi ta’rifi.
Hozirgi kunda pedagogik adabiyot, ta’lim muammolariga oid ma’ruzalar,
rasmiy hujjatlarda "yangi pedagogik texnologiya", "ilg‘or pedagogik
texnologiya", "zamonaviy pedagogik texnologiya" iboralari keng qo‘llanilmokda.
Aynan tizimli yondashuv pedagogik texnologiya asosida o‘qitishni boshqa
yondashuvlardan farqlovchi asosiy belgi hisoblanadi.
Aslini olganda, pedagogik texnologiya - bu o‘qitishga o‘ziga xos bo‘lgan
yangicha (innovatsiya) yondashuvidir.
Keltirilgan ta’riflarni ilmiy-falsafiy nuqtai nazardan tahlil qiladigan
bo‘lsak, uzoq horijda berilgan ta’riflar bilan MDH mamlakatlari olimlari bergan
ta’riflari bir-biriga yaqin kelsada, farqi ham anchaligini ko‘ramiz. Jumladan,
YUNESKO ta’riflarida tizimli yondashuv tamoyillariga alohida urg‘u berilgan.
Jahon ta’limi taraqqiyoti tajribasi shundan dalolat beradiki, jamiyat
taraqqiyoti ta’limning takomillashishi va taraqqiy etishi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Prezident I. Karimov ta’kidlab o‘tganidek: «Aslida ta’lim-tarbiya
sohasidagi islohotning chegarasi yo‘q. Toki hayot davom etar ekan, ta’lim ham,
tarbiya ham zamon o‘rtaga qo‘yayotgan yangi-yangi talablarga ko‘ra mustaqil
ravishda o‘zgarib-yangilanib boraveradi».
3
Respublikamizda «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy
dastur» va «Davlat ta’lim standart»lari talablariga mos keladigan yangi ta’lim
texnologiyalarini yaratish dolzarb muammoga aylandi. An’anaviy ta’lim
tizimidan farqli ravishda, pedagogik texnologiyalar ta’lim – tarbiya jarayonidagi
boshqa innovatsiyalar bilan kirishib va rivojlanib keta olishi ilg‘or davlatlar
tajribasida allaqachon o‘z isbotini topgan.
Yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda tashkil etilgan
tarbiyaviy ishlar samarali natija berib, o‘quvchilarni bevosita maktab, o‘qishga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Bunday innovasion metodlarga kichik guruhlarda ishlashning quyidagi:
«Aqliy hujum», «Rolli o'yinlar», «Munozara-ringi», «Yechimlar daraxti»,
3
Karimov I. A. “O‘zbekiston buyuk kelajak sari” T. O‘zbekiston, 1998 y. –62 b.
14
«Sinkveyn», «Klaster», «Kubiklar», «B-B-B», “Zigzag» va boshqa shakllarini
misol qilib keltirish mumkin.
Shulardan biri - “Breynshtorming” (“Aqliy hujum”) metodidir.
Breynshntorming – yangi g'oyalar yaratish metodidir. Bunda o'quvchilar kichik
guruhlarga birlashgan holda muammoni echishga harakat qiladilar: muammoni
echish uchun shaxsiy g'oyalarini ilgari suradilar.
«Aqliy hujum»ning vazifasi o'quvchilarni ko'proq mustaqil fikrlashga va
yangi g'oyalarni yaratishga undashdir. Masalan, ko’rik tanlovlar tashkil etganda
ham ushbu metoddan foydalanish mumkin. Bunda o'quvchilar kichik guruhlarga
bo’linadilar va har bir guruh nomlanadi. Ko’rik tanlov shartlari o’quvchilar
tomonidan ishlab chiqilgan g’oyalar asosida baholanadi. Bunda o'quvchilar
tomonidan bildirilgan har qanday g'oya va fikrlar hisobga olinadi. Bildirilgan g'oya
va fikrlarni to'ldirish va yanada kengaytirish uchun imkoniyat yaratiladi.
O’quvchilar faolligini oshiruvchi metodlardan biri
-
Do'stlaringiz bilan baham: |