O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

 
GRAMMATIKA:O‘ZBEK TILINING LAHJA VA SHEVALARI 
Reja: 
1. O‘zbek tilining lahjalari haqida ma’lumot. 
2. Lahjaning o‘ziga xos xususiyatlari. 
3.O‘zbek tilining shevalari va uning xususiyatlari. 
Sheva
(fors — harakat tarzi, tarz, usul) — tilning fonetik, grammatik va lug
ʻ
aviy jihatdan 
o
ʻ
ziga xos xususiyatlarga ega bo
ʻ
lgan eng kichik hududiy ko
ʻ
rinishi — sezilarli lisoniy 
tafovutlari bo
ʻ
lmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning 
so
ʻ
zlashuv vositasi sifatida qo
ʻ
llanadi. Sheva — bu boshqa sheva tizimlaridan fonetik, 
grammatik, so
ʻ
z yasalishi va lug
ʻ
aviy belgilariga ko
ʻ
ra farqlanuvchi lisoniy tizim sifatida 
mavjud bo
ʻ
ladi. Masalan, qipchoq lahjasining mang
ʻ
it yoki saroy shevasi, qarluq lahjasiga 
mansub marg
ʻ
ilon shevasi va boshqalar o
ʻ
zbek tilining eng kichik hududiy ko
ʻ
rinishlari 
hisoblanadi. Alohida Sh. lar birikib, lahjasi tashkil etadi. 
Shevalar tizimining murakkablik darajasi, asosan, ekstralingvistik omillar: Shevaning 
alohidalanish (ajralib qolish) darajasi, muayyan sheva vakillarining boshqa shevalar va 
tillarning vakillari bilan aloqa qilish darajasi, adabiy tilning shahriga ta
ʼ
siriga bog
ʻ
liq. Alohida 
ajralib qolgan shevalarda uning vakillari bilan atrofdagi aholi o
ʻ
rtasida aloqalarning yo
ʻ
qligi 
(geografik yoki siyosiy sabablar, atrofdagi aholining til, madaniyat, diniy e
ʼ
tiqod jihatdan ayni 
sheva vakillaridan keskin farklanishi tufayli), sheva vakillarining an
ʼ
anaviy turmush tarzini 
saqlab qolishga astoydil intilishi oqibatida sheva juda sekinlik bilan o
ʻ
zgaradi, katta va kichik 
yoshdagilarning tilidagi farq sezilarsiz darajada bo
ʻ
ladi. Adabiy tilning yoki boshqa shahrining 
kuchli ta
ʼ
siri ostida bo
ʻ
lgan shahrida aholining turli guruhlari nutqiga xos bo
ʻ
lgan, birbiriga 
qarama-qarshi qo
ʻ
yilgan va turli darajada farqlanadigan an
ʼ
anaviy (qad.) va yangi qatlamlar 
ajralib turadi. 
Milliy til tushunchasining hajmi va qo
ʻ
llanish doirasi keng bo
ʻ
lib, lahja va shevalarni ham 
qamrab oladi. Shevalar adabiy til tushunchasiga kirmaydi, biroq ular tilning quyi shakli va 
tarmoqlari hisoblanib, adabiy tilni boyitish uchun xizmat kiladi. Adabiy til me
ʼ
yorlarining 
takomillashuvi, fan va madaniyat taraqqiyoti, shahar bilan qishloq o
ʻ
rtasidagi tafovutlarning 

---

89 
kamayib borishi kabi ekstralingvistik omillar tufayli shevalar ham asta-sekin o
ʻ
z xususiyatlarini 
yo
ʻ
qota boradi. 
Shevalar tilshunoslikning dialektologiya bo
ʻ
limida o
ʻ
rganiladi. O
ʻ
zbek shevalarini 
o
ʻ
rganishga G
ʻ
ozi Olim Yunusov, Ye.D. Polivanov, A.K. Borovkov, V.V. Reshetov,
F. Abdullayev, Sh.Shoabdurahmonov, A. Ishayev, S. Otamirzayeva, O. Madrahimov va 
boshqalar katta hissa qo
ʻ
shdilar.