O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi “kitob tarixi” fanidan O’quv uslubiy majmua

Totemizm (Shimoliy Amerika hindularining ojibve qabilasi tilidagi «totem» – «uning urug‘i» so‘zidan olingan) dinning insoniyat tarixida vujudga kelgan ilk shaklidir. Totemizm asosida ibodat qiluvchi xalqlar o‘zlarini biror bir hayvon, o‘simlik yoki jonsiz narsadan paydo bo‘lgan deb tushunadilar. Turkiy xalqlar o‘zlarining ota-bobolari ho‘kiz, ot, ilon, bo‘ri, it, bo‘g‘i kabi hayvonlardan kelib chiqqan deb tushunishgan va ularga e’tiqod qo‘yishgan.

• Totemizm (Shimoliy Amerika hindularining ojibve qabilasi tilidagi «totem» – «uning urug‘i» so‘zidan olingan) dinning insoniyat tarixida vujudga kelgan ilk shaklidir. Totemizm asosida ibodat qiluvchi xalqlar o‘zlarini biror bir hayvon, o‘simlik yoki jonsiz narsadan paydo bo‘lgan deb tushunadilar. Turkiy xalqlar o‘zlarining ota-bobolari ho‘kiz, ot, ilon, bo‘ri, it, bo‘g‘i kabi hayvonlardan kelib chiqqan deb tushunishgan va ularga e’tiqod qo‘yishgan.
• Gerodotning «Tarix» kitobida skiflarning birinchi ajdodlari dunyoga kelishi bilan bog‘langan afsonalar totemizmning yorqin namunasidir.

Animizm (lat. anima – jon, ruh) odamlarning tabiatga sig‘inishi va unga itoat etishi asosida yuzaga kelgan din shakli hisoblanadi. Anima («jon» va «ruh») odam vafot etganidan so‘ng uning joni tabiatdagi jonsiz narsalarga ko‘chishiga inonishdir. Animistik tushunchaga ko‘ra, inson tabiatdagi narsa-hodisalar bilan o‘zini mushtarak holda tasavvur etadi, tabiat inson qiynalganida, u ojizlikka tushib qolganida unga jonli odamdek yordam beradi. Turkiy xalqlar o‘rtasida saqlangan ko‘plab afsonalarda animizm tushunchasi o‘z ifodasini topgan. Masalan, o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi «Oq bilakxon» ertagida yigit toshga aylanishi, «Yoriltosh»da qizlarning iltijolari, yolvorishlari natijasida mo‘jizalar ro‘y berishi buning yorqin misolidir.

• Animizm (lat. anima – jon, ruh) odamlarning tabiatga sig‘inishi va unga itoat etishi asosida yuzaga kelgan din shakli hisoblanadi. Anima («jon» va «ruh») odam vafot etganidan so‘ng uning joni tabiatdagi jonsiz narsalarga ko‘chishiga inonishdir. Animistik tushunchaga ko‘ra, inson tabiatdagi narsa-hodisalar bilan o‘zini mushtarak holda tasavvur etadi, tabiat inson qiynalganida, u ojizlikka tushib qolganida unga jonli odamdek yordam beradi. Turkiy xalqlar o‘rtasida saqlangan ko‘plab afsonalarda animizm tushunchasi o‘z ifodasini topgan. Masalan, o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi «Oq bilakxon» ertagida yigit toshga aylanishi, «Yoriltosh»da qizlarning iltijolari, yolvorishlari natijasida mo‘jizalar ro‘y berishi buning yorqin misolidir.