O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi qarshi davlat universiteti rizmanov Jumanazar

I.2 Ўрта Осиё хонликларининг Чор Россияси томонидан босиб олиниши тарихи ҳақидаги манбалар
Rossiyaning bosqinchilik yurishlari arafasida uch xonlik boshidan chuqur iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy inqirozni kechirmoqda edi. Qoloq feodal tuzumda bo`lgan bu xonliklar bir-birlari bilan mol-dunyo va davlat talashib, o`zaro urushlar olib bordilar. Ular orasida diplomatik aloqalar ancha sust edi. Xonliklardagi ziddiyatli tendentsiyalarning mavjudligi mazkur davlatlarning xo`jalik, siyosiy va ijtimoiy ahvoliga salbiy ta‘sir ko`rsatdi. Urug’ ajratishlik, mahalliychilik kabi illatlar xonliklar ravnaqiga soya tashlay boshladi. Bu davlatlar qariyb bir yarim asr mobaynida deyarli rivojlanmadi, o`rtaasrchilik siyosatini yurgizdilar, hatto qulchilik ham davom etdi. Undan tashqari qishloq xo`jligida feodal ishlab chiqarish munosabatlarining saqlanib turganligi ham iqtisodiy inqirozni kuchaytirdi. Xonliklar ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga xalaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini jon-jaxtlari bilan ximoya qildilar. Savdo-sotiq sust rivojlandi. Savdo munosabatlari oddiy ayrboshlash tarzida bo`lib, ichki bozorni tashkil qilish ham uning o`rnini bosa olmas edi. Natijada yagona ichki bozor tarkib topmadi
Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi zo`ravonlikdan iborat mustamlakachilik siyosati bo`lib,boshqa mamlakatlarni mustamlaka tarzida istilo qilishdan farq qilmas edi. Markaziy Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan so`ng o`lkada hokimiyat to`la tugatilgan va uning o`rniga davlat boshqarilishining mustamlaka tartibi joriy qilindi. Turkiston general-gubernatoriga juda katta huquq lar berilgan bo`lib, hatto ichki tartiblarni mustahkamlash maqsadidida " siyosiy jihatdan ishonchsiz" kishilarni o`lkadan surgun qilishdek huquq berilgan edi.
Хонликларнинг, асосан XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Чор Россия истилоси даври тарихи Мирзо Салимбекнинг асарларида ўз аксини топди. У сўнгги Бухоро амирлари даврида юқори мансабларни эгаллаган ва шу боис Бухоро амирлари шахсини улуғлашга интилган. Мирзо Салимбек ўз асарида XIX аср иккинчи ярмидан Россия-Бухоро муносабатларига тўхталиб ўтган бўлсада, уруш давридаги шаҳарлар аҳолиси аҳволини кам ёритган. У Бухоро хонлигига қарашли, руслар босиб олган шаҳарларни санаб ўтиш билан чекланади, Самарқанд аҳолисининг 1868 йил апрельмайидаги амирга қарши кўтарилишининг асосий сабабларини очиб бермайди. У руслар Самарқандни асосан эроний беклар сотқинлиги, «дарвозаларни очиб» берганлари сабабли эгаллашди, деб ҳисоблайди.
Бухоро хонлиги тарихи мирзо Абдул Азим Сомийнинг «Тарихи салотини манғитий» («Манғит ҳукмдорлари тарихи») асарида ҳам баён этилган.
Собиқ Бухоро мансабдори Мирзо Абдул Азим Сомийнинг асарида XIX асрнинг тарихий воқеалари, 1866—1868 йиллардаги Россия-Бухоро уруши ҳақида кенг маълумотлар, Самарқандга рус қўшинлари ҳужуми олдидан Оқтепа қишлоғида ўтган ҳарбий кенгашга оид фактлар бор. Бошқа замондошларига қараганда, у бу давр воқеаларини муфассалроқ тасвирлаган. У жамиятдаги турли сиёсий гуруҳларнинг фаолияти натижаларини баён қилади. Жумладан у, 1868 йил апрелда амир Самарқанд беги қилиб тайинлаган Шерали Иноқнинг зулмига қарши халқ қўзғолонини муфассал ёритган.
Русларнинг Самарқандни эгаллаши санасида ҳам Мирзо Сомий каби, Л. М. Епифанова ҳам ноаниқликка йўл қўйган. Мирзо Сомий Жиззах олингач «15 кун ўтгач, қўшинлар Илон ўти орқали Самарқандга йўл олгани» ни ёзади.² Сўзбошида Л. М. Епифанова бундай деб ёзади: «Сомий бу ерда ноҳақ, бу воқеалар ўртасидаги фарқ 15 кун эмас, бир неча ойдир. Жиззах 1866 йилнинг октябрида, Самарқанд 1867 йилнинг майида эгалланган. Бунақа фикр барча адабий ва архив материалларига зид келади. Маълумки, Самарқанд 1867 йилда эмас, 1868 йилнинг 2 майида эгалланган.
Буюк маърифатпарвар олим Аҳмад Донишнинг (1827—1897 й.) ижодий ҳаёти ҳақида кейинроқ тўхталиб ўтиш лозим. У Ўрта Осиё тарихида ўчмас из қолдирган кишилардан биридир. Унинг илмий қизиқишлари қамрови кенг бўлиб, бу боис тириклигидаёқ унинг «Дониш» тахаллусига «Муҳандис» номини қўшиб айтишарди. Петербург газеталаридан бирида номаълум муаллифнинг «Бухоро элчихонаси»⁴ мақоласи эълон қилинган эди. Унда Бухоро элчиларининг 1874 йилнинг январида Петербургга етиб келгани ҳақида ёзилади. Мақолада Бухоро элчиси Абдуқодирбой Додҳога қисқача тавсиф берилган. Сўнг муаллиф ёзади: «Элчи ҳузурида икки нафар мирзо бор: 1) мирзо Аҳмад Ўроқ ва 2) мирзо Абдуваҳоб. Улардан биринчиси 1869 йили ҳам Петербургга келган ва Россия ҳақида асарлар битган. У шоир, адабиётчи ва мунажжим. У, буюк князь хоним Мария Александровнанинг никоҳ тўйи муносабати билан қадимги форс тилида шеър ёзган эди. Шеър бир вақтнинг ўзида ҳам мувашшаҳ, ҳам тарихдир. Ҳар сатрнинг бошланиш ҳарфлари «Мария ва Альфред»ни, охирги ҳарфлари қўшилганда никоҳ йилини беради».
Демак, элчихона мирзолари Мирзо Аҳмад Ўроқ ва Мирзо Абдуваҳоб эдилар. Бизни, Мирзо Аҳмад Ўроқ — Аҳмад Дониш қизиқтиради, албатта. Унга Петербургга бориб келгач, тахминан 1871 — 1872 йилларда фахрий сарой унвони «Ўроқ» берилган эди. Шу боис, улуғ маърифатпарварнинг ижодий меросини ўрганиш жараёнида Аҳмад Дониш (Дониш тахаллуси, отасининг исми Носир) тахаллусидан ташқари, унинг Муҳандис, Мир Аҳмад, Мирзо Аҳмад Ўроқ тахаллуслари билан битилган баъзи асарларига ҳам дуч келиш мумкин. Чунки, у ўта ижодкор бўлиб, қўлга қоғоз ва калам олиш имкониятини ҳеч қўлдан чиқармас эди.
Шубҳасиз, совет тадқиқотчилари Аҳмад Донишнинг илмий қарашларини ўрганиш, умумлаштириш ва ёритиш бўйича катта иш килдилар. Унинг бир қатор асарларини мамлакатимиз халқлари тилларида чоп этиш бўйича катта иш қилинди.
А. Донишнинг М. П. Османов ва Л. Н. Демидчук тожикчадан русчага ўгирган ва Р. Ҳодизоданинг шарҳлари билан берилган асарлари таржимаси эътиборга лойиқдир. Бу А. Дониш асарларининг рус тилига дастлабки жиддий таржима қилиниши эди. Таржиманинг тили содда, кенг ўқувчилар оммасига тушунарли. Бироқ шу билан бирга ноаниқ, шубҳали ўринлар ҳам бор. Масалан, Р. Ҳодизода Бухоро элчиларининг (Аҳмад Дониш ҳам) Петербургга келиши санасини 1857 йил 8 январдан 1858 йилнинг 11 —12 январи, деб нотўғри кўрсатади, бошқа асарда эса ўзи яна тўғри (1858 йил 9 январь) кўрсатади.
Бухоро элчиларининг Петербургга иккинчи келиши санаси ҳам нотўғри кўрсатилади, яъни 1859 йилнинг 2—3 ноябрлари, дейилади, ваҳоланки тўғриси —1869 йилнинг 2—3 октябрлари.
«Рисолаи тарих» таржимасида ҳам бир неча ноаниқликларга йўл қўйилган. Бу асл нусха билан таққосланганда кўзга ташланади. Масалан, асл нусхадаги: «Ман агар сувори шавам, рост болои Москов меравам»⁸ жумласи «Мен гар уларга қарши юрар бўлсам, тўғри Москвага юраман» (47 бет) деб ўгирилганки, бу ҳақиқатга тўғри келмайди. Уни «Отга ўтирсам бўлди, тўғри Москвага етиб бораман» деб ўгирилса тўғри бўлур эди.
Яна, «Саёҳатнома» нинг асл нусхасидаги «Чун фуқарои Самарқанд ин гуна бедодиро аз Шер Али диданд, бахамиёти дин тарафи мусулмонан ва талабаи илм шуда, зан ва мард ба аскария дохилин,Самарқанд дар афтоданд, ки чуйхои хун дар кучахо равон шуд... жумласи «Шерали зулмидан тўйган Самарқанд халқи етиб келган муллолар ва мадраса талабалари билан қўшилиб шаҳар гарнизони билан жангга кирди, ариқ тўлиб қон оқди». Бундай таржима муаллиф фикрини тўлиқ ифодаламайди. Буни қуйидагича таржима қилиш тўғри бўларди: «Шер Алининг ҳаддан ташқари зулмидан тўйган Самарқанд халқи руҳонийлар вакиллари билан биргаликда мусулмон ва мадраса талабаларига ёрдамга кўтарилди. Аёллар ва эркаклар Самарқандда ўрнашган қўшин билан жангга киришди. Оқибатда кўчалардан қон ариқ бўлиб оқди».
«Бухородан Петербургга саёҳат» баъзи камчиликлардан ҳоли бўлмасада, бу таржима қимматини пасайтирмайди. У совет олимларининг Аҳмад Дониш асарларини катта ҳажмда рус тилига таржима қилиш бўйича қўйган дастлабки улкан қадамидир.
Ўрта Осиёнинг маърифатчилари А. Дониш, Фурқат, Муқимий, Шоҳин, Асирий, Ҳамза ва бошқалар маърифат ва демократик йўналишдаги ғояларни, Муҳаммад Олим, Абдумажид Шавқий, Ҳожи Собир Самарқандий турли табақаларнинг синфий тинчтотувлигини ҳимоя қилдилар. Масалан, Самарқанд муфтийси Абдулмажид Шавқий ўз асарларида Бухоро амирлари, Оқ подшо ва маҳаллий ҳукумат амалдорларини адолатли, халқнинг ҳимоячиси деб мақтайди. Самарқандлик шоир Ҳожи Собир Самарқандий диниймистик руҳдаги қарашларни тарғиб этиб, худога ишониш, дунёвий роҳатлардан воз кечиш, дин талаби ва шариат қонунларига қатъий риоя этишга чақиради.
Фаҳмий, Абдулкарим Сипондий, Насриддин Ҳодий, Васлий, Ҳабибий, Якдилий ва бошқа шоирлар классик адабиётнинг энг яхши анъаналарини давом эттирадилар. Уларнинг асарларида севги-муҳаббат билан бир қаторда ижтимоий ғоялар, адолатсиз тузумдан норозилик ҳам ўз ифодасини топган.
1894 йили 84 киши ишловчи катта босмахонанинг қурилиши¹ бадиий ва илмий адабиётнинг нафақат рус, балки ўзбек ва тожик тилларида ҳам кенг тарқалишига таъсир кўрсатди. Хусусан, 1904 йили Самарқандда литографик усулда тожик тилидаги «Раҳбарнома дар бораи чечак», 1908 йили ўзбек тилида Қўқонбой Абдуҳолиқзода таржима қилган «Асар таржимасининг баёноти» асарлари чоп этилди. Шунингдек, 1905 йилда «Пилла қуртининг парвариши» қўлланмаси, 1913 йилда Исматулло Раҳматуллаевнинг «Раҳбари мактаб» алифбеси нашр этилди. Таржимон Кондратенко форсчадан А. Фитратнинг «Сайёҳи ҳинди» асарини русчага ўгирди. Туркистон Бухоро, Хиванинг хариталари ўзбек тилида чоп этилди. 1908—1916 йилларда ўзбек тилида самарқандлик ўқитувчи Ҳожи Муин Шукруллаевнинг «Раҳнамои савод» алифбеси, «Тўй» пьесаси, «Янги мактаб ва эски мактаб», «Мазлума хотин» асарлари нашр этилди.
1917 йил Февраль инқилобигача Самарқандда 49 номдаги китоб, ҳикоя, пьеса, шеър тўпламлари чоп этилди. Улардан 19 таси ўзбек, 23 таси тожик, 1 таси рус ва 6 таси Россия тилларида нашр этилган эди. Бу миллий зиёлиларнинг қадимий ўзбек халқи маданий меросини ўрганиш бўйича дастлабки ишларидир.