O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

TABIATDAN FOYDALANISHDA UMUMIY VA 
GEOGRAFIK QONUNIYATLARNI HISOBGA OLISH 
Mavzuning asosiy masalalari
Tabiatdan 
foydalanishning 
umumiy 
qonuniyatlari. 
Umumgeografik qonuniyatlar va tabiatdan foydalanishda ularni 
hisobga olish.
 
Tabiatdan foydalanishning umumiy va xususiy 
tamoyillari. 
Tabiatdan 
foydalanishning 
umumiy 
qonuniyatlari.
Tabiatdan foydalanish tizimida umumiy qonuniyat jamiyat va 
tabiat orasidagi o‘zaro modda va energiya almashuvining eng 
muhim 
va 
barqaror 
aloqalarini 
ifoda 
etadi. 
Tabiatdan 
foydalanishning umumiy qonuniyati negizida tabiiy resurslarni 
qayta tiklashning moddiy va iqtisodiy tomonlarini ifodalash kerak 
bo‘lgan dialektik qonunlar turadi. Bunda moddiy tomonning 
mazmunini energiyaning saqlanish va o‘zgarish qonuni belgilaydi. 
Bu qonun tufayli tabiatda barqarorlik mavjud. Bunday barqarorlik 
tabiatni o‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish qobiliyati 
tufayli mavjud bo‘ladi. O‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish 
funktsiyasini biosfera (geografik qobiq) komponentlari orasida 
asosiy mavqega ega bo‘lgan tirik modda bajaradi. Chunki doimiy 
harakatda bo‘ladigan kimyoviy kuch yo‘q va shu sababli tirik 
modda o‘zida Quyosh energiyasini to‘playdi va bu energiyani 
tabiatdagi xilma–xil jonli va jonsiz komponentlarni (lot. 
componens
tashkil etuvchi) vujudga keltirgan holda kimyoviy 
energiyaga aylantiradi. Jonli moddalar tog‘ jinslari va 
minerallarning vujudga kelishida, kimyoviy elementlarning qayta 
taqsimlanishida bevosita ishtirok etadi, oksidlovchi – tiklovchi, 
gaz, to‘plovchi (kontsentratsiya), buzuvchi va tuzatuvchi va 
boshqa geokimyoviy funktsiyalarni bajaradi. 
Tirik organizmlar mavjudligining negizini biosferada 
mavjud bo‘lgan energetika jarayonlari tashkil etadi. Keyingi 
yillarda esa atrof muhitdagi dinamik muvozanat, tabiat va jamiyat 
orasidagi almashuv jarayonining holati ko‘p jihatdan jahon 
asosida ishlashi, qanday mahsulot chiqarishi aniqlanadi, atmosfera 
havosi va suv havzalariga qanday chiqindilarning chiqarishi, bu 
chiqindilarning kimyoviy tarkibi, zarar yetkazish darajasi 
e’tiborga olinadi. Shundan so‘ng korxonani joylashtirish uchun 
hudud tanlanadi. Korxona joylashtiriladigan hududning relyefi, 
uni tashkil qilgan yotqiziqlar tarkibi, yer osti suvlari rejimi, iqlim, 
yer usti suvlari xususiyatlari, tuproq va o‘simlik qoplamlari, aholi 
yashash joylari (qishloq, shahar)ning yaqinligi o‘rganiladi. 
Chiqindi ko‘p chiqaradigan korxonalar (turli elektrostansiyalar, 
qora va rangli metallurgiya korxonalari) aholi manzilgohlaridan 
uzoqda joylashtiriladi (masalan, Qorovulbozor neftni qayta ishlash 
zavodi, Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Sho‘rtan qaz -kimyo 
majmuasi va b.). Aholi zich joylashgan vohalarda sanoat 
korxonalarini joylashtirish ancha qiyin. Chunki ular ekologik 
muammolarni yuzaga keltiradi (masalan, Oltiariq va Farg‘ona 
neftni qayta ishlash korxonalari, Quvasoy sement ishlab chiqarish 
korxonasi, paxta tozalash korxonalari va b.). 
Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda albatta 
mahalliy 
sharoit 
va 
aholi 
manzilgohlarining 
joylashuv 
xususiyatlari hisobga olinmog‘i, majmuali muhandislik – 
geografik tadqiqotlar amalga oshirilishi kerak.