t
metall sharcha, ikkinchi uchida posangi bor.
Ikkinchi
p
metall sharcha shisha tayoqchaga qo`zg`almas qilib o`rnatilgan har ikkala sharchaga
tashqaridan elektr zaryadlari berish mumkin. Sharchalar bir birlaridan va atrofdagi jismlardan
izolyatsiya qilinganliklari tufayli ular zaryadlarni birmuncha vaqt uzlarida tutib tura oladilar. m va n
sharchali shayin osib quyilgan ip biriktirilgan tarozi kallagini burab o`zgartirish mumkin. m va n
sharchalarga zaryadlar berilganda ular (zaryadlarning ishorasiga qarab) ye tortiladi, yoki itariladi,
natijada m shayin biror burchakka buriladi. Tarozi kallagini burab m sharchani dastlabki vaziyatiga
keltirish mumkin: bunda ip (sim) ning buralish momenti m sharchaga tasir qiluvchi elektr kuch
momentiga teng bo`ladi. Agar ip avval darajalangan bo`lsa, kallakning burilish burchagiga ko`ra kuch
momenti bevosita aniqlash, shayin uzunligini bilgan xolda esa sharchalar orasidagi o`zaro tasir kuchini
ham aniqlash mumkin. Kulon qonuni quyidagi mulohazalarga asoslanib chiqariladi. Avvalo tajribalar
zaryadlar orasidagi o`zaro tasir kuchlari zaryadlarni tutashtiruvchi to`g`ri chiziq bo`ylab yo`nalganligini
ko`rsatadi. Zaryadlar bir xil ishorali bo`lganda bu kuchlar aytilgandek, itarishish kuchlaridir. Zaryadlar
turli ishorali bo`lganda bu tortish kuchlari bo`ladi. Biror doyimiy zaryadlar berilgan m va n sharchalar
orasidagi r masofani o`zlashtirish bilan o`zaro tasir kuchlari r masofaning kvadratiga teskari
proparsional o`zgarishga tajribada ishonch xosil qilish mumkin.
Zaryadlarning o`zaro ta’sir qonuni elektrostatikaning asosiy qonunidir. Zaryadlarning o`zaro
ta’siri dastlab butun olam tortishish qonuni bilan rasmiy o`xshashlik asosida tushuntirilardi. Bunda
elektr kuchlar ham, butun olam tortishish kuchlari ham oraliq fazoning hech qanday ishtirokisiz
«Uzoqdan ta’sirlashish» dan iborat deb olinardi. Haqiqatda esa zaryadlar atrof fazoda (tortishuvchi
massalar kabi) qandaydir fizik o`zgarishlar yuzaga keltiradi, bu o`zgarishlarni avvalo tekshirilayotgan
zaryadlardan biror masofa joylashtirilgan har qanday boshqa zaryadga kuchlar ta’sir qilishidan bilish
mumkin. Bu o`zgarishlarning tabiatini ko`rib chiqishga hozircha kirishmasdan turib, biz tinch turgan
zaryadlarni o`rab olgan fazoda
elektrstatik maydon
vujudga keladi deymiz.
Elektrostatik maydon
materiyaning maxsus turidir: u or
q
ali bir elektrlangan jismning ta’siri boshqa jismlarga uzatiladi.
Maydonning xossalari maydonning zaryadlarga ta’sir etuvchi kuchlari bo`ysinadigan qonuniyatlar
asosida o`rganiladi.
Har bir zaryad atrof fazoda elektrostatik maydon xosil qilishini yuqorida ko`rsatib o`tgan edik.
Maydon xususiyatlarini o`rganish uchun bu maydonga
nu
q
taviy zaryadlarni
joylashtirish va ularga ta’sir
etuvchi kuchlarni kuzatish kerak. Bunda
maydonga kiritilgan zaryadlar shu qadar kichikki, ular
maydonni xosil
q
ilgan zaryadlarning kattaligini ham, joylashishini ham o`zgartirmaydi,
deb olinadi.
Kulon qonunidan maydonning biror nuqtasiga joylashtirilgan q musbat zaryadga shu zaryad kattaligiga
proporsional f kuch ta’sir etishi kelib chiqadi. Bu kuchning kattaligi va yo`nalishi maydonni xosil qilgan
zaryadlarning kattaligi va joylashishi bilan belgilanadi. Kulon qonunidan yana shu narsa kelib chiqadiki,
zaryadga ta’sir etuvchi f kuchning zaryad kattaligi q ga nisbatan zaryadning kattaligi q bog`liq bo`lmay,
maydonnning berilgan nuqtasini xarakterlaydi. Shunday qilib maydonning barcha nuqtalari uchun
topilgan f/q nisbat maydonning muayyan obektiv xususiyatlarining fizik xarakteristikasini bildiradi. Bu
nisbat elektrostatik maydon kuchlanganligi
deb ataluvchi fizik kattalikni ifodalaydi YE bilan belgilanadi
Do'stlaringiz bilan baham: |