O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti t. R. Yuldashev, J. T. Nurmatov

13.3. Gaz quduqlarining quduq tubi jihozlarining montaji va ekspluatatsiyasi 

Gaz quduqlarining tubi jihozlari kо‗pgina omillarga bog‗liq: 

gazga  tо‗sqinlik  qiluvchi  tog‗  jinsining  litologik  va  fatsial  tarkibi  va  semenlovchi 

materiallar;  

tog‗ jinsining mexanik mustahkamligiga; 

qirqim bо‗yicha qatlamning yaxlit emasligining kollektor xossasiga; 

mahsuldor qirqimda gazlilik, neftlilik va suvlilik qatlamlarning mavjudligiga; 

tuzilmada va gazlilik maydonida quduqlarni joylashish holatiga; 

quduqlarni mо‗ljallanishiga (qazib oluvchi, haydovchi, kuzatuvchi). 

Yuqoridagi  omillarga  muvofiq  gaz  uyumlari  qatlamli  yoki  massiv  turda,  gazga 

tо‗yingan kollektor mustahkam tog‗ jinslari kо‗rinishida (sementlangan qumoqtoshlar, 

ohaktoshlar,  dolomitlar,  angidritlar),  mahsuldor  qatlam  qirqimida  neftga  tо‗yinganlik 

va  suvga  tо‗yingan  gorizontlar  mavjud  bо‗lmaganda  qazib  oluvchi  quduqning  tubi 

ochiq holatda bо‗ladi. Qattiq zarrachalarni va suyuqlikni olib chiqilishini ta‘minlashda 

quduqning  tubiga  qatlamni    filtrli  qismiga  xvostovik  tushiriladi  (13.5-rasm).  Kо‗p 

---

 

373 

holatlarda  gazga  tо‗yingan  qatlamda  kuchsiz  sementlangan  tog‗  jinslari  mavjud 

bо‗lganda, mahsuldor qirqimda neftga va suvga tо‗yingan qatlamchalar bо‗lmaganda, 

quduqning  ochiq  tubi  tо‗rli,  keramik,  metallkeramik,  graviyli,  har  xil  turdagi  shisha 

qatlamli filtrlar yoki quduq tubi zonasida  yumshoq  tog‗ jinslari bо‗lganda qovushqoq 

moddalar  bilan  mustahkamlanadi.  Sо‗nggi  yillarda  gazni  saqlash  omborlaridagi 

qatlamlar  yumshoq  qumoqtoshlardan  tashkil  topganda    quduqning  tubi  yuvilgan 

graviyli  filtrlar  bilan  jihozlanadi.  Bunday  sharoitda  gaz  qudug‗ining  tubi  maxsus 

gidravlik  kengaytirgich  yordamida  qatlam  zonasining  diametri  kengaytiriladi  va 

graviyni yuvish 146 mm.dan 256 mm.gacha yuviladi. Hosil bо‗lgan zonaning diametri 

kavernometr  yordamida  aniqlanadi.    Graviyli  yuvish  zonasi  kengaytirilgandan  keyin 

quduqqa  NKQga  quduq  tubi  filtr  jihozlari  tushiriladi  (13.5-rasm).  Quduq  tubi  jihozi 

tugunining  filtr  qismi  100  mm  diametrdagi  quvur,  uzunligi  10,6  m,  diametri  10-12 

mm.li  aylana  teshiklar  bilan  perforatsiya  qilinadi,  teshiklarning  umumiy  maydoni 

quvurning  yon  sirti  yuzasining  20%  ni  tashkil  qilad

i

.    Filtrning  pastki  qismida 

klapanlar о‗rnatilgan klapanli quti mavjud, ular orqali quduqni tо‗g‗ri va teskari yuvish 

amalga  oshiriladi.  Pastki  klapan  filtri  qutisida  NQKdan  tayyorlangan  xvostovik 

joylashgan,  diametri  62,7  mm,  uzunligi  19  m.  Filtrdan  yuqorida  diametri100  mm, 

uzunligi 13 m bо‗lgan NKQdan zatvor о‗rnatiladi (13.5-rasm). 

 

13.6-rasmda graviyli filtrli gazni saqlash omborlarida quduqda yuvilgan filtrning 

prinsipial  sxemasi  tasvirlangan.  Zarrachalarning  о‗rtacha  diametri  1  mm  graviyni 

yuvishdan oldin quduqda tо‗g‗ri va teskari yuvish amalga oshiriladi. Loyli graviy suv 

bilan  tо‗liq  yuvib  chiqarilgandan  keyin  quduqning  kengaytirilgan  qismiga  graviy 

haydaladi. 

Graviyni  yuvish  sifati  quduqda  quvurlar  birikmasini  massasini  massasini 

kamaytirish  bо‗yicha  aniqlanadi.  Graviy  yuqilgandan  keyin  qatlam  qumni  chiqishiga 

sinaladi.  Arkali  samarani  paydo  bо‗lishini  kamaytirish  uchun  graviy  massasida 

g‗ovakliklarni paydl bо‗lishi va quduq orqali qatlamdan zarrachalarni chiqishini oldini 

olish  uchun  filtr  usti  quvuri  va  quduqning  mustahkamlash  quvurlari  oralig‗idagi 

tirqishni kengaytirish tavsiya qilinadi. 

---

 

374 

Qatlam zonasniing quduq tubi atrofida yumshoq kollektorlar g‗ovaklik muhitiga 

suyuq qovushqoq moddalar-organik polimer materiallar haydaladi, katalizatorlar bilan 

о‗zaro reaksiyaga kirishib polimerlanadi va yumshoq tog‗ jinslari sementlanadi (13.7-

rasm).  Kimyoviy  qovushqoq  moddalar  sifatida  qatlam-kollektorning  mineralogik 

tarkibi  va  haroratiga  bog‗liq  holda:  1)organik  smolalar;  2)plastmassalar;  3)  maxsus 

tarkibga ega bо‗lgan permatrol qо‗llaniladi.