O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti t. R. Yuldashev, J. T. Nurmatov

10.6. Quduq tubi zonasiga termik-gaz-kimyoviy ta‟sir qilish jihozlarining montaji 

Termik-gaz-kimyoviy ta‘sir qilishning (TGKTQ) asosida qatlamni gazni bosimi 

ta‘sirida yorish ishlari yotadi. Bunda yoriqlar poroxli zaryadni yonishi ta‘sirida paydo 

bо‗ladi  va    yonuvchi  poroxning  tasnifi  (harorat,  bosim  va  gazning  yonish  hajmi) 

yonish  vaqti  bilan  bog‗liqdir.  Eksperimental  ma‘lumotlar  asosida    poroxning  sekin 

yonishi  natijasida  quduqning  tubi  zonasida  harorat  kо‗tariladi,  katta  miqdordagi 

gazsimon  yonish  mahsulotlari  va  ularning  kimyoviy  faolligi  (ayniqsa  karbonatli) 

QTZsiga ijobiy ta‘sir kо‗rsatadi [23]. 

Poroxli  zaryadlar  tez  yonganda  quduqning  tubidagi  bosim  100  MPa.gacha 

kо‗tarilishi  mumkin  va  QTZsiga  mexanik  ta‘sir  kо‗rsatadi  hamda  yangi  yoriqlarni 

hosil qiladi va oldindan mavjud bо‗lganlarni esa kengaytiradi. Bunday qatlamga ta‘sir 

qilish  gidravlik  yorishga  о‗xshashdir  va  birinchi  sohada  ochilgan  yoriqlar  

tо‗ldiruvchilar bilan mustahkamlanmagan holda shakllanadi.   

Qatlamda  1kg  porox  sekin  yonganda  undan  800  kkaldan  1300  kkal  gacha 

issiqlik ajralib chiqadi. Agar 200 kg zaryad yonganda quduqning tubidagi harorat 700 

o

C.ga kо‗tariladi. Buning natijasida quduq suyuqligi qiziydi, yuqori bosimning ta‘sirida 

qatlamga yutiladi va quduqning devorida 20 m masofani qizdiradi. 

Qatlamda 1 kg porox sekin yonganda 1 m

3 

yongan gaz ajralib chiqadi va uning 

tarkibini  asosan  uglerod  gazi  va  vodorod  xlorid  tashkil  qiladi.  Uglerod  ikki  oksidi 

(CO

2

)  neftda  eriydi,  uning  zichligini  va  qovushqoqligini  pasaytiradi  hamda  suv  bilan 

tog‗ jinsining chegarasidagi sirt tortishuv kuchlarini kamaytiradi. Xlorli vodorod suvli 

muhitda  tuz  kislotasini  hosil  qiladi  va  uning  konsentratsiyasi  suvning  miqdoriga  va 

gazsimon mahsulotlarning yonishiga bog‗liq bо‗ladi va 5 %gacha etishi mumkin. Tuz 

---

 

317 

kislotasi  karbonat  kollektorlariga  ta‘sir  qiladi  va  QTZsining  о‗tkazuvchanligini 

kuchaytiradi. 

         Shunday  qilib,  TGKTQ  kompleks  hisoblanadi:  QTZsiga  gaz  gidrodinamik, 

issiqlik  va  kimyoviy  ta‘sir  etadi.  Bunda  yangi  yoriqlar  paydo  bо‗ladi  va  QTZsidagi 

mavjud yoriqlarni kengaytiradi; quduqlarni ishlatish davrida paydo bо‗lgan asfal‘ten-

smola-parafin  yotqiziqlarini  yuqori  harorat  ta‘sirida  eritadi;  neftning  fizik-kimyoviy 

xossalarini xoxlagan yо‗nalishda yaxshilaydi va kollektorlarga kimyoviy ta‘sir qiladi. 

TGKTQni  samaradorligini  oshirish  maqsadida  quduqqa  aniq  hajmdagi  kislota 

bostiriladi    (tuzli,  sulfat  aminli va b.q)  ya‘ni  TGKTQ  kislotali  muhitda olib  boriladi. 

TGKTQ uchun quduqqa tushiriladigan bronlangan elektr kabelli chuqurlik apparatlari 

ishlangan.:  masalan,  ADS-5  va  ADS-6  (quduqning  bosimli  akkumulyatori;  ADS-5-

qizdirish  uchun  QTZsini  va  ADS-6–qatlamni  gidravlik  yorish  uchun).  Bunday 

apparatlarda  poroxni  yonishini  inisirovka  qilish  elektr  tokida  qizdirilgan  qizdirgichli 

simli spiral  yordamida amalga oshiriladi.   

ADS-5ni ADS-6 dan farqi poroxli zaryadni sirt yonish yuzasi bilan farq qiladi. 

U yoki boshqa turdagi bosim akkumulyatorlarini tanlash QTZsini ishlash xarakteriga, 

yonuvchi  elementlarning  miqdoriga  -  QTZsining  geologik-fizik  tasniflariga  bog‗liq 

bо‗ladi.  ADS-5  apparatida  yonish  poroxning  yuqori  uchidan  boshlanadi.  Elektr 

alangalatgich  bilan  ta‘minlangan  birinchi  element  yonib  bо‗lgandan  keyin  yondirish 

maxsus kanal orqali pastda joylashgan elementlarga uzatiladi va hokazo davom etadi. 

Bunda quduq tubidagi bosim sekinlik bilan kо‗tariladi, atrofdagi suyuqlikning harorati 

katta qiymatga erishadi va elementlarning soniga bog‗liq bо‗ladi. 

Hozirgi  vaqtda  ADS  apparatining  о‗rniga  poroxli  generator  bosimli  korpussiz 

PGD-BK  dan  foydalaniladi  (10.3-rasm).  PGD-BK  apparati  quyidagi  elementlardan 

tashkil  topgan:  uchidagi  kabel-boshchasi  (2),  kabel  (1)  bilan    biriktiruvchi  rez‘bali 

mufta (6) orqali ulanadi.  Biriktiruvchi quvurchaning yuqori qismiga (7) ichki zaryad 

о‗rnatilgan  (3)  va  elektrik  alangalatgich  (4)  va  elektr  kabeli  bilan  (1)  ulanadi. 

Ulanuvchi  quvurchaning  (7)  atrofiga  poroxli  qoplamali  (5)  element  joylashtirilgan. 

Operatsiyalar  tugallangandan  keyin  kabelda    kabelning  uchlik-boshchasi  (2)  , 

---

 

318 

biriktiruvchi trubka (7) mufta bilan birgalikda qoladi. Qolgan hamma elementlar yonib 

ketadi.