Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

ГОСТ 34100.3-2017/ISO/IEC Guide 98-3:2008 “Oʼlchash noaniqligi. 3-qism. Oʼlchashlar noaniqligi ifodalash boʼyicha qoʼllanma”

ГОСТ 34100.1-2017/ISO/IEC Guide 98-1:2009 “Oʼlchash noaniqligi. 1-qism. Oʼlchashlar noaniqligi ifodalash boʼyicha qoʼllanma” ga kirish.

РМГ 91-2009 “Oʼlchash xatoligi” va “oʼlchash noaniqligini” tushunchalarini birgalikda qoʼllash. Umumiy tamoyillar.



РМГ 115-2011 Oʼlchash vositalarini kalibrlash. Oʼlchash natijalarini qayta ishlash va noaniqlikni baholash algoritmlari



O’z DSt 8.055:2017 Oʼlchashlarni bajarish metodikasida oʼlchash natijalari noaniqligini baholash



O’z DSt 8.070:2018 Sinov va oʼlchash laboratoriyalarida oʼlchashlar noaniqligini qoʼllash


1.2-rasm. Halqaro, hududiy yoki milliy darajada noaniqlik kontseptsiyasi boʼyicha turli darajadagi standartlar va meʼyoriy hujjatlardan namunalar

Bugungi kunda Oʼzbekiston Respublikasida oʼlchashlar birliligini taʼminlash tizimini modernizatsiyalash, metrologiya sohasidagi texnik toʼsiqlarni bartaraf qilish va oʼlchashlar noaniqligi kontseptsiyasini keng joriy qilish maqsadida bir qator davlat standartlari ishlab chiqilgan va joriy qilingan, jumladan: Oz DSt 8.055:2017 Oʼzbekiston Respublikasi oʼlchashlar birliligini taʼminlash davlat tizimi. Oʼlchashlarni bajarish metodikasida oʼlchash natijalari noaniqligini baholash; Oz DSt 8.070:2018 Oʼzbekiston Respublikasi oʼlchashlar birliligini taʼminlash davlat tizimi. Sinov va oʼlchash laboratoriyalarida oʼlchashlar noaniqligini qoʼllash.

1. 
   Noaniqlik kontseptsiyasini istiqboli va rivojlantirish
   

1997 yilda “Oʼlchashlar noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma” (GUM, 1993 y.) va “Metrologiya boʼyicha xalqaro lugʼat. Аsosiy va umumiy tushunchalar va muvofiq atamalar” (VIM) kabi halqaro meʼyoriy hujjatlarni ishlab chiqqan yettita xalqaro tashkilotlar tomonidan BIPM direktori rahbarlik qiladigan “Metrologiyada rahbarlik boʼyicha birlishgan qoʼmita” (JCGM) tashkil qilinib, yuqoridagi hujjatlarga javobgarliklar yuklatildi.

JCGM doirasida ikkita ishchi guruh tashkil qilingan.
Birinchi ishchi guruh (JCGM-WG1:GUM¹) “Oʼlchash noaniqligini ifodalash” Qoʼllanmadan (GUM) foydalanishga koʼmaklashib, undan keng foydalanish boʼyicha Qoʼllanmaga (GUM) qoʼshimchalar kiritii va boshqa hujjatlar tayyorlaydi.
Ikkinchi ishchi guruh (JCGM-WG2:VIM²) “Metrologiya asosiy va umumiy atamalar xalqaro lugʼat (VIM)” asosiy vazifasi boʼlib, VIM ni koʼrib chiqish va qoʼllanilishiga koʼmaklashishdan iborat. JCGM ning faoliyati boʼyicha batafsil maʼlumotni www.bipm.org saytidan olish mumkin.
Noaniqlik kontseptsiyasini keng qoʼllanila borishi, nafaqat metrolog muhandislar, fan va texnikaning turli tarmoqlarining mutaxassis va olimlari, zamonaviy fan va texnikaning yutuqlari, oʼlchashlarning aniq bir turlari, masalan tibbiy oʼlchashlarda noaniqlikni baholash, nanooʼlchashlarda noaniqlikni baholash kabi spetsifik chuqurlashtirilgan hayotiy amaliy koʼpgina savollar paydo boʼlishi bilan ushbu kontseptsiya ham doimiy ravishda rivojlanib, takomillashib bormoqda. Ushbu oʼzgartirish va qoʼshimchalarni tizimli oʼrganish, tahlil qilish,umumlashtirish va ilmiy asoslangan halqaro meʼyor shaklida ishlab chiqish va tavsiya qilishda JCGM xalqaro koordinator (muvofiqlashtiruvchi) vazifasini bajarish vazifasi yuklatilgan.
Hozirgi vaqtda JCGM tomonidan “Oʼlchash maʼlumotlarini baholash” nomb bilan bir qator hujjatlar seriyasi ishlab chiqilgan, jumladan:
̶ JCGM 100:2008 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. “Oʼlchash noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma (GUM)";
̶ JCGM 101:2008 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. “Oʼlchash noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma” ga 1- qoʼshimcha. Monte-Karlo usulini qoʼllagan holda taqsimotlarni oʼzgartirish;
̶ JCGM 102 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. “Oʼlchash noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma” ga 2- qoʼshimcha. Chiqish kattaliklarini erkin soni bilan modellari;
̶ JCGM 103 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. “Oʼlchash noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma” ga 3- qoʼshimcha. Modellashtirish;
̶ JCGM 104 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. “Oʼlchash noaniqligini ifodalash boʼyicha qoʼllanma” ga kirish va birgalikdagi hujjatlar;
̶ JCGM 105 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. Tushuncha va asosiy tamoyillar;
̶ JCGM 106 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. Muvofiqlikni baholashda oʼlchashlar noaniqligini ahamiyati;
̶ JCGM 107 Oʼlchash maʼlumotlarini baholash. Kichik kvadratlar usulini qoʼllash.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, hozirgi vaqtda fan va texnikada oʼlchashlar noaniqligi fundamental, meʼyoriy va huquqiy asoslari takomillashtirilib, oʼlchash texnikasida toboro keng qoʼllanilib, rivojlanib bormoqda.