I–BOB. FАN VА TEXNIKАDА OʼLCHАSHLАR NOАNIQLIGINING OʼRNI VА АHАMIYATI 1.1. Fan va texnikada oʼlchashlar noaniqligini rivojlanish bosqichlari
Jahonda XX va XXI asrlar chegarasida xalqaro savdo, sogʼliqni saqlash, atrof-muhit muhofazasi va shu kabilarni rivojlanishiga toʼsqinlik qiluvchi mavjud toʼsiqlar taʼsirini tubdan pasaytirish zaruratining yuzaga kelishi va globallashuvning umumiy jarayonlariga javob beruvchi oʼlchashlarning birliligini taʼminlash strukturasi va usullarini ishlab chiqishga alohida eʼtibor qaratilishiga olib keldi. Ushbu oʼzgarishlarni asosiy sabablaridan biri standartlashtirish boʼyicha xalqaro tashkilot (ISO) ning ishchi guruhi nashrlari natijasida yuzaga keldi.
Baʼzi mamlakatlarda oʼlchashlardagi noaniqlik nisbatan anchadan beri baholanib boshlaganligiga qaramay, bu masalada xalqaro yakdillik boʼlmagan. Bu masalada xalqaro yakdillikning yoʼqligini tan olgan holda, metrologiya sohasida eng oliy obroʼli Oʼlchovlar va tarozilar xalqaro qoʼmitasi (CIPM) 1978-yilda Oʼlchovlar va tarozilar xalqaro byurosi (BIPM) dan ushbu muammoni koʼrib chiqishni topshirdi. Natijada bu muammoga 32 mamlakatning milliy metrologiya institutlari (MMI) va yettita xalqaro tashkilotlar jalb etildi:
• oʼlchovlar va tarozilar xalqaro qoʼmitasi (CIPM);
• oʼlchovlar va tarozilar xalqaro byurosi (BIPM);
• elektrotexnik Xalqaro komissiyasi (IEC);
• klinik kimyo xalqaro federatsiyasi (IFCC);
• standartlashtirish boʼyicha xalqaro tashkilot (ISO);
• sof va amaliy kimyo boʼyicha xalqaro ittifoq (IUPAC);
• sof va amaliy fizika boʼyicha xalqaro ittifoq (IUPAP);
• qonunchilik metrologiyasi xalqaro tashkiloti (OIML).
70 - yillarga qadar metrologiyadagi kabi boshqa muhandislik sahalarida ham xatolik (measurement error) va xatolik xarakteristikalari qoʼllanib kelinayotgan edi. 70 ̶ chi yillardan noaniqlik atamasiga oʼtib boshlandi.
1977-1978 yillarda Xalqaro oʼlchov va tarozilar byurosi (BIPM) maʼlum zaruriy maʼlumotlarni oʼzida mujassamlashtirgan anketani tayyorladi va 32 milliy metrologiya institutiga yubordi. 1979 yilda BIPM tavsiyasiga asosan ISO tarkibida TAG4/WG3 ishchi guruhi tashkil qilindi. 1981 yilda TAG4/WG3 ishchi guruh oʼzida noaniqlik xarakteristikalarini hisoblash bilan bogʼliq boʼlgan birinchi tavsiyanoma tarzidagi hujjatni tarqatadi. Keyinchalik bu hujjat 1981, 1986 va bir ozdan soʼng 1991–yillarda qayta tahrirlanishiga toʼgʼri keladi.
INC-1 (1980 y.) noaniqlikni ifodalash tavsiyasida Oʼlchov va tarozilar boʼyicha xalqaro qoʼmita tomonidan tasdiqlangan qoidalarda, oʼlchashlar noaniqligini tashkil qiluvchilari ikkita kategoriyaga boʼlinib, bular А tur va B tur toifalarga ajratiladi. Extimollik nazariyasi qoidalariga muvofiq dispersiyani1 olish uchun birlashtiriladi.
Ushbu Qoʼllanmaning maqsadi;
– noaniqlik toʼgʼrisida hisobotlarni qanday tuzish kerakligi toʼgʼrisida toʼliq maʼlumotni taʼminlash;
– oʼlchashlar natijalarini xalqaro solishtirish uchun asos yaratishdan iborat.
1992 - yilda halqaro xujjat «Oʼlchashlarda noaniqlikni ifodalash boʼyicha qoʼllanma» (keyinchalik Qoʼllanma) frantsuz tilida ishlab chiqildi.
Ushbu qoʼllanmaning asosiy maqsadi:
- qanday qilib oʼlchashlar noaniqligi hisobotini tuzish haqida toʼliq maʼlumot olishni taʼminlash;
- oʼlchash natijalarini xalqaro solishtirishlarda ishtirokini taʼminlash uchun zarur boʼlgan oʼlchash natijalarini sifat koʼrsatkichlarini mujassamlashtirgan maʼlumotni tayyorlash uchun asos yaratish edi.
Global bozor sharoitlarida noaniqlikni baholash va ifodalash usuli butun dunyoda yagona va turli mamlakatlarda oʼtkaziladigan oʼlchashlarni oson solishtirish mumkin boʼlishi zarur. Qarshilik magazinidan boshlab, to fundamental tadqiqotlarda oʼlchashlarning barcha turlarida va turli darajadagi aniqlikka nisbatan qoʼllaniladigan shunday universal usullar Qoʼllanmada keltirilgan.
Qoʼllanma 1992-yilda chop etilgandan keyin darhol norasmiy xalqaro standart statusi (mavqei)ga ega boʼldi. Bu standart barcha ilmiy va texnologik oʼlchashlarga kelishuvlik kiritdi va oʼlchashlardagi noaniqlikni baholash va ifodalashda jahon birdamligini taʼminladi.
Mustaqil davlatlari hamdo’stligi doirasida birinchi ilmiy-uslubiy manba 1999 yilda D.I.Mendeleev nomidagi Butun Rossiya metrologiya ilmiy-tadqiqot instituti tomonidan nashr qilindi.
Qator mamlakatlarning koʼpchilik hududiy va milliy standartlari, masalan, qiyoslash va sinash laboratoriyalarini akkreditlash boʼyicha EN 45001 Yevropa normalari, oʼlchashlarning miqdoriy natijalarini noaniqlik qiymatlari bilan taʼminlashni majburiy talab qiladi. Sinov va kalibrlash laboratoriyalarining layoqatliligi (kompetentliligi) ga talablarni belgilovchi ISO/IEC 17025:2019 xalqaro standart qabul qilingach, akkreditlangan laboratoriyalarda noaniqlikni baholash boʼyicha talablar xalqaro talablarga aylandi.
Hozirgi zamonaviy jamiyatda oʼlchash protsedurasini quyidagicha tasvirlash mumkin (1.1-rasm).
