O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

А
К
В
ТБ
3
,
0
⋅
=
Strofantin, jeltushnik xom ashyosi va dori moddalari uchun esa hisoblash kuyidagicha olib 
boriladi: 
А
К
В
ТБ
4
,
0
⋅
=
Bunda A - tekshiriluvchi namunaning eng kam miqdori, ml; 
V - standart namunasining eng kam miqdori, ml (0,3, 0,4 ml 1 LED ga to‘g‘ri keladi); 
K - suyultirish darajasi. 
Gormonlar guruhiga kiruvchi dori moddalar faolligini baholash (insulin). 
Insulinning biologik faolligi og‘irligi 2,5 keladigan, oldindan (kamida 14 kun) yaxshilab 
boqilgan quyonlarda tekshiriladi. Quyonlarning insulinga bo‘lgan sezgirligi tekshiriladi. Standart 
insulin tozalangan kristall xolidagi insulin bo‘lib, u xalqaro standartlarga mos kelishi kerak. Uning 1 
mg dagi faolligi 24 TB (ED) dan kam bo‘lmasligi kerak. Faollikni aniqlashda 18 s davomida quyon 
och qoldiriladi, so‘ngra har kilogrammiga 0,4 TB hisob bilan 7-8 kun oralatib ikki marta insulin 
yuboriladi va qondagi qandning pasayishi aniqlanadi. Qon quyon qulog‘idan, insulin yuborilishidan 1- 
2,5 s avval va 1- 2,5 s so‘ng olinadi. 
Har bir quyon uchun qondagi qandning kamayishi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi (%):
100
⋅
⋅
=
a
b
а
Х
Bu erda a –qandning qondagi miqdori, mg/% da; 
b- insulin yuborgandan 1,5-2,5 s o‘tgandan keyingi qandning qondagi o‘rtacha miqdori, 
mg/% da; 
3-5 kundan so‘ng bu tajriba yana qaytariladi, faqat endi S namuna yuborilgan quyonlarga I namuna 
yuboriladi. So‘ngra qondagi qandning kamayishi % miqdori S va I preparatlar uchun ayrim 
hisoblanadi. 
K
S
I
=
%
%
- tekshiriluvchi preparatning nisbiy faolligi 
Masalan, in’eksiya uchun ishlatiladigan insulinning 1 ml dagi taxminiy faolligi 40ED bo‘lsin. 
Sinovlarda quyidagi natijalar olingan bo‘lsin: 
Tekshiruvning 1 qismi 
Tekshiruvning 2 qismi 
US 
UT 
UT 
US 
49 
48 
50 
50 
61 
50 
58 
51 

---

99 
35 
48 
55 
65 
39 
46 
28 
22 
53 
14 
38 
48 
50 
63 
408
1
=
∑
YS
402
1
=
∑
YT
414 471 
879
471
408
2
1
=
+
=
+
∑
YS
YS
%
8
.
48
18
879
%
=
=
S
%
3
.
45
18
816
%
=
=
T
816
2
1
=
+
∑
YT
YT
926
.
0
8
.
48
3
.
45
=
=
K
Demak, tekshiriluvchi preparatning faolligi 0,926 * 40= 37040 ED/ml.
Suvning pirogenligi tekshiriladi. Pirogen moddalar - endotoksinlar bo‘lib, ular yuqori molekulali 
lipopolisaharidlardir. Vazni 2 - 3,5 kg, t= 38,5 - 39,5
0
S quyonlarda 1 kgga - 10 ml hisobida venasiga 
0,9% izotonik eritma yuboriladi. Har soatda harorat o‘lchanadi, uning o‘rtachasi 1,4 
0
S dan oshmasligi 
kerak. Agar harorat yig‘indisi 2,2
0
S dan oshsa, pirogen modlalar bor deb topiladi. 
Pirogenlikni aniqlash 
Dori moddalarning pirogenligi og‘irligi 2-3.5 kg keladigan quyonlarda tekshiriladi. Har bir 
quyon alohida xonalarda va bir xil haroratda yashashi kerak (haroratdagi o‘zgarish ±3
0
S dan 
oshmasligi kerak). Ovqatdan oldin kun ora ularning og‘irligi tekshirib tushiriladi. Bunda 
hayvonlarning og‘irligi yo‘qolmasligi kerak. Sinovlardan 3 kun oldin ularning harorati har kuni ertalab 
ovqatdan oldin 0.1
0
S aniqlikda o‘lchanadi. Termometr to‘g‘ri ichakka 7-9 sm uzunlikda o‘rnatiladi. 
Boshlang‘ich harorat 38.5-39.5
0
S bo‘lishi kerak. Undan kam yoki ko‘p ham bo‘lishi mumkin emas. 
Undan tashqari quyonlarga avval 10ml/kg miqdorida venasiga 0,9% steril pirogen bo‘lmagan NaCl 
eritmasi yuboriladi (reaksiyani tekshirish uchun). Agar quyonlarda harorat ±0.4
0 
S a o‘zgarsa, unda 
ular sinovlar uchun yaroqsiz hisoblanadi. Sinovlardan 18 soat oldin quyonlar pirogenlik 
tekshiriladidigan xonalarga o‘tkaziladi. Bunda harorat quyonlar yashagan xonadagi harorat bilan bir xil 
bo‘lishi kerak. Boshlanishdan oldin quyonlarga kechqurun ovqat berilmaydi. Sinovlar vaqtida ovqat 
o‘rniga suv beriladi. Agar xususiy maqolada ko‘rsatilmagan bo‘lsa, sinov uchun har 1000 dan 10000 
gacha fl yoki amp. saqlovchi seriyadan 2 tada ampula yoki flakon olinadi. Agar flakon yoki ampula 
soni 10000 dan ko‘p bo‘lsa 3 ta dan olinadi. Har bir seriyadan aralash namunalar tayyorlanadi. Agar 
1000 dan kam bo‘lsa, unda 1 ta olinadi, sinov olib borilayotganda shpritslar, ignalar, erituvchilar va 
boshqalar steril va apirogen bo‘lishi kerak. Tekshiruvchi modda eritmasi quyonning quloq venasiga 
yuboriladi. YUborish usuli, miqdori ko‘pincha xususiy maqolada ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin.
In’eksion suvning pirogenligini tekshirish uchun undan 0,9% izotonik NaCl ning eritmasi 
tayyorlanadi. NaCl steril, apirogen bo‘lishi kerak. NaCl havoli usulda180-200
0
S da 30-60 minut 
davomida sterillangan bo‘lishi kerak. Xuddi shunday usulda boshqa yordamchi vositalar ham 
sterillangan bo‘lishi kerak. 1 kg og‘irlikka 10 ml 0,9% li izotonik NaCl eritmasi 2 minut davomida ( 
eritma 37
0
S haroratda isitilgan bo‘lishi kerak) yuboriladi. 
Sinovlar 3 ta og‘irligi bir xil bo‘lgan quyonlarda olib boriladi. Ularning og‘irligi 0.5 kg ga farq
etishi mumkin. Quyonlarning harorati har 30 min oraliqida eritma yuborilishdan oldin 2 martadan 
o‘lchanadi. Ularning o‘rtasidagi farq 0,2
0
S dan oshmasligi kerak. Agar oshib ketsa bunday quyonlar 

---

100 
ishlatilmaydi. Agar in’eksion eritma vena qon tomiriga yuboriladigan (v/v) bo‘lsa, harorat eritma 
yuborishdan 15-30 minut avval o‘lchanadi, harorat keyinchalik yana 3 marta 1 soat oraliqda, agar 
mushakka (v/m), teri ostiga (p/k) bo‘lsa, unda 5 marta 1 soat oraliqda o‘lchanadi. Agar 3 ta quyon 
haroratining ko‘tarilishi 1,4
0 
S
dan oshmasa va 2.2
0
S gacha bo‘lsa, bu suv yoki tekshiriluvchi eritma 
apirogen, agar oshsa pirogen hisoblanadi. Agar harorat 1,5-2,2
0
S ga oshsa, unda sinovlar yana 5 ta 
quyonlarda qayta o‘tkaziladi. Agar 8 ta quyonda harorat oshishi 3,7
0
S dan oshmasa, suv va 
tekshirilayotgan eritma pirogen emas deb hisoblanadi. Agar haroratlar yig‘indisi 3.8
0
S dan oshsa, unda 
pirogen hisoblanadi. Agar tekshirilgan suv yoki eritma pirogen bo‘lmasa tekshiruvlar olib borilgan 
quyonlarni ,3 kundan keyin 2 marta ishlatish mumkin, agar pirogen bo‘lsa, unda 2 xaftadan keyin 
quyonlarni ishlatish mumkin. 
Haroratning kamayishi ham xuddi ko‘tarilganda qanday bo‘lsa, shunday hisoblanadi. 
LAL – test xozirgi kunda dori moddalarning pirogenligini aniqlashnig eng ishonarli perspektiv 
usuli bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu usul yuqori sezgirlikka egaligi, oddiyligi, ishonarliligi, 
kaytaruvchanligi va b. bilan katta ahamiyatga ega. Bu usulda tahlil qisqa vaqt ichida bajariladi Bu esa 
uning arzonligini ko‘rsatadi, shuningdek in’eksion dori moddalarni ishlab chikarishda pirogenligini 
bosqichma-bosqich nazorat etishga imkon beradi. Amyobalar lizatining endotoksinlar bilan beradigan 
reaksiyasi 1964 y AQSH da 
topilgan bo‘lib, u amyobalar lizatining( qon xujayralarining) grammanfiy bakteriyalar 
endotoksinlari bilan beradigan reaksiyasiga asoslangan. Reaksiya natijasida reaksion aralashmaning 
loyqalanishi yoki qattiq gelning paydo bo‘lishi kuzatiladi va endotoksinlarning borligini ko‘rsatadi. 
Zaharlilikni aniqlash 
Dori moddalarning zaharliligi og‘irligi 19-21 g keladigan oq sichqonlarda olib boriladi. Ularda 
avval sinovlar o‘tkazilmagan bo‘lishi kerak. Sinovlardan 24 soat oldin, sinovlar vaqtida ham xona 
harorati bir xil bo‘lishi kerak. Sinovdan 2 soat oldin sichqonlarga ovqat va suv berilmaydi. Har bir 
seriya 5 ta sichqonda sinaladi. Erituvchi, moddaning konsentratsiyasi xususiy maqolada ko‘rsatilgan 
bo‘ladi. Tekshiriluvchi moddaning eritmasi 37
0
S haroratgacha isitiladi va sichqonning dum venasiga 
0,5 ml 0.1m/s tezlikda yuboriladi. Agar xususiy maqolada yuborish usuli boshqa bo‘lsa (p/k yoki 
oshqozon, ichakga ) unda 1 ml gacha yuboriladi. Oshqozonga in’eksion igna yordamida yuboriladi, 
ignaning uchiga olva kavsharlangan bo‘ladi. Sichqonlar 48 soat davomida kuzatiladi. SHu vaqt ichida 
bitta ham sichqon o‘lmasligi kerak. Agar bitta sichqon o‘lsa, unda sinovlar yana 5 ta sichqonda 
(og‘irligi 20±0.5 g), agar yana 1ta o‘lsa unda 15 ta sichqonda qaytariladi. Agar o‘lgan sichqonlar soni 
10% dan oshmasa, unda preparat toksik emas, aks xolda toksik deb topiladi. Tekshirish uchun 2 flakon 
yoki amp, undan ko‘p bo‘lsa, unda 3 fl yoki amp. olinadi. 
Sterillikni tekshirish 
In’eksiya uchun ishlatiladigan dori vositalari, ko‘z tomchilari, surtma, plenkalar va boshqa 
vositalar steril bo‘lishi kerak. Sterillikni tekshirishda olinadigan namunalar soni sterillash sharoitiga 
qarab aniqlanadi. Agar dori vositasi to‘yingan par bilan ortiqcha bosim 0.11±0.02 MPa (1.1±0.2 
kgs/sm
2
) ostida va 121±1
0
S haroratda sterillangan bo‘lsa, 10 ta namuna olinadi. Agar boshqa usulda 
sterillangan bo‘lsa, unda quyidagi formula bo‘yicha namunalar soni aniqlanadi. 
n=0.4 N 
bu erda:
n- namunadagi birliklar soni 
N – tekshiriluvchi seriyalardagi birliklar soni 
Bunda n=3 dan 40 gacha bo‘lishi kerak.
11 
Sterillikni tekshirishdan oldin moddalarning antimikrob xususiyati o‘rganiladi . Buning uchun 2 
probirkaga (birida 10 ml tioglikol muxiti, 2-sida 10 ml Sabura muxiti bor) kerakli miqdorda 
tekshiriluvchi modda va har ikkisiga 1 mlda 100 ta xujayra saqlovchi mikrobdan 0,1 ml dan solinadi. 
__________________________________________________________________________________ 
11-
-
British Pharmacopoeia 2009, Volume I & II. 

---

101 
Tioglikol muxit saqlovchi probirka 30-35
0
S da 48 s, Sabura muxitini saqlovchi probirka esa 20-25
0
S 
da 72 soat davomida inkubatsiya qilinadi. 
Nazorat idishlar xuddi shunday muxitlar saqlaydi, ularga faqat tekshiriluvchi modda o‘rniga, 
distillangan suv qo‘shiladi. Dori moddalarning antimikrob xususiyatini aniqlashda quyidagi test-
mikroorganizmlar ishlatiladi. 
Sfaphylococcus aureus
Bacllus subtilis.
Escherichia coli.
Sandida albicans 
Dori vositalarining antimikrob xususiyati yo‘q bo‘lgan taqdirda test-mikroorganizmlarning o‘sishi 
kuzatiladi. Agar antimikrob xususiyatlar topilsa, unda inaktivatorlar ishlatiladi. Inaktivatorlar xususiy 
maqolalarda keltirilgan bo‘ladi. (sulfanilamidlar uchun PABK, penitsillin, sefalosporinlar uchun 
penitsillinaza va boshqalar). 
Agar inaktivatorlar yo‘q bo‘lsa, unda ekilgan material bilan ozuqa muhit o‘rtasidagi nisbat 
o‘zgartiriladi. 1-2 chi jadvalda keltirilgandek avval ozuqa muhitining xajmi 250 ml gacha keltiriladi. 
Agar shu taqdirda ham antimikrob xususiyat o‘zgarmasa, unda ekilayotgan material miqdori 1 ml 
gacha kamaytiriladi. SHunda ham antimikrob xususiyat o‘zgarmasa, unda membranali filtrlash 
usulidan foydalaniladi.
Dori moddalarining sterilligini tekshirishda 2 xil: to‘g‘ridan – to‘gri ekish va membranali 
filtrlash usullaridan foydalaniladi. 
1.To‘g‘ridan – to‘g‘ri ekish usuli
 
Bu usulda tekshiriluvchi dori modda 12 - jadvalda ko‘rsatilgandek suyultiriladi va Tioglikol 
yoki Saburo muxitiga ekiladi. 14 kun davomida inkubatsiya qilinadi (tioglikol 30-35
0
S, Saburo-20-
25
0
S ) agar ekilgandan so‘ng loyqalanish kuzatilsa, unda boshidan ekiladi. Surtma va dori 
moddalarning moyli eritmalarini sinovdan o‘tkazilayotganda aniq 0,1 g(ml) tortmasini aseptik 
sharoitda tortib olinadi va tarkibida shisha sharchalar, 100 ml 1/15 mol fosfatli bufer eritmasi (RN 
6,8-7,0) va emulgator saqlovchi xajmi 250 ml bo‘lgan kolbaga solinadi. Sinov o‘tkazishdan oldin 
aralashma 41±1
0
S gacha isitiladi va bir xil aralashma - emulsiya hosil bo‘lguncha 30 minut 
chayqatiladi. Hosil bo‘lgan emulsiyadan 5 ml dan olib ichida 40 ml tioglikol va Saburo muxitini 
saqlovchi 2 ta kolbaga solinadi. 14 kun kerakli haroratda inkubatsiya qilinadi. 
2. Membranali filtrlash usuli 
Membranali filtrlash usulida asosan kuchli antimikrob ta’sirga ega bo‘lgan va xajmi 100 ml dan 
oshiq bo‘lgan dori moddalarning sterilligi tekshiriladi. Tekshirish uchun 30 ta idish olinadi. 3 ta 
guruhga bo‘linadi. 20 tasi sterillikni tekshirish uchun, 10 tasi nazorat uchun ishlatiladi. Sinovlar 
filtrlovchi uskunada olib boriladi. Bu uskuna filtrlovchi va qabul qiluvchi kolbadan iborat. Filtr 
ushlovchi qopqoqli voronka va teshikchali plastinka asosdan iborat. Ana shu asosga D=47 mm, 
teshikchalar kattaligi 0.45±0.02 mkm bo‘lgan membrana o‘rnatiladi. Tekshirish vakuum ostida va 
suvning o‘tish tezligi 1 min 55-75 ml bo‘lgan tezlikda olib boriladi. Tekshirish olib borishdan avval bu 
moslamaning hamma qismlari sterillanadi. Tekshiriluvchi modda kerakli steril erituvchida eritiladi 
yoki suspenziya xolatida steril membranadan o‘tkaziladi. Antimikrob ta’sirli dori moddasini eritishda 
mikroorganizm o‘sadigan har qanday erituvchidan foydalanish mumkin, masalan 0,2% NaCl izotonik 
eritmasi. Ishlatiladigan erituvchi sinovlardan oldin mexaniq yot moddalardan filtrlab tozalangan 
bo‘lishi shart. 
Tekshiriluvchi moddaning eritmasi membrana orqali vakuum yordamida o‘tkaziladi. So‘ngra
membrana bir necha marta yuviladi va sterillangan qaychi bilan 2 ga bo‘linadi. Bir bo‘lagi 100 ml 
tioglikol, 2-chisi Saburo muxiti solingan kolbaga solinadi, 1- chi 30-35
0
S, 2-chi 20-25
0
S da 7 kun 
saqlanadi va vaqti-vaqti bilan tekshirilib turiladi. Kontrol o‘tkazish uchun idishdagi dori moddasi 
ma’lum erituvchida eritiladi, so‘ngra tarkibida 200 mg ta’sir etuvchi modda miqdorida olib, 100 ml 
erituvchi solingan idishga solinadi. Darxol filtrlanadi, filtr yuqoridagidek yuviladi va ikkiga bo‘lib, 
birini tioglikol, ikkinchisi – Saburo muxitli kolbaga solinadi. 
Filtrni to‘laqonli yuvilganligini tekshirish 

---

102 
(3-chi guruh idishlar) quyidagicha tekshiriladi: antibakterial moddalarni sinash uchun tioglikol 
muxit va filtratning yarmini saqlovchi kolbaga staphyloccus Cuereus ATSS G538 R, zamburug‘larga 
qarshi ishlatiladigan dori moddalarni tekshirishda Saburo muxiti va filtr saqlovchi kolbaga Candida 
albicans ATSS 885-653 test mikroorganizmalari solinadi. Kerakli temperaturada inkubatsiya qilinadi. 
Agar 48-72 soatdan so‘ng sinov kolbalarida test-mikroorganizmalarning o‘sishi kuzatilsa 
membranalarning antimikrob dori moddalardan to‘liq yuvilganligidan dalolat beradi. SHunday qilib, 
ekilgan muxitlar mikroskop ostida tekshirilganda o‘sish kuzatilmasa (loyqalikni va cho‘kmani hosil 
bo‘lishi ) demak, tekshirilayotgan modda steril hisoblanadi. Sinovlar vaqtida probirkalarning birida 
o‘sish kuzatilsa tajribalar yana qaytariladi. SHunda hech qanday o‘sish bo‘lmasligi kerak.