O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

 Foydalanilgan adabiyotlar
1.Gosudarstvennaya farmakopeya X izd. M «Meditsina», 1968., s.219 
1.
Gosudarstvennaya farmakopeya XI izd. v
ыp. 1, «Meditsina», M.,1989. S.252- 296 
2.
Mashkovskiy M.D. «Lekarstvenn
ыe sredstva», M «Meditsina». 
3.
Tekst
ы leksiy po SAKKLS 
4.
FS, VFS na lekarstvennoe rastitelnoe s
ыre i fitopreparatы: 
FS 42 Uz-0045-2006 Nastoyka pust
ыrnika
VFS 42 Uz-1249-2008 Nastoyka gorsa ptichego 
FS 42 Uz-0153-2006 Nastoyka kalendul
ы 
VFS 42-Uz-1351-2008 Ekstrakt Zrv
ы sherstistoy suxoy 
FS 38 Plod
ы shipovnika (GF XI izd. Vыp. 2, s.294-297)
FS 42 Uz-0260-2005 Trava zveroboya sheroxovatogo
FS 42 Uz-0105-2004 Svetki nogotkov
FS 7 Svetki romashki (GF XI izd. V
ыp. 2, s.239-241)
FS 587 Rutin (GF X izd.s. 599)
FS 532 Fitin (GF X izd. S. 539) 
9-
ma’ruza. Dori moddasi sifatini dastlabki xom ashyo va oraliq maxsulotlar sifatiga
bog‘liqligi. Dori maxsulotining sifatiga ta’sir etuvchi omillar. 
Reja : 
1. Dori maxsulotining sifatiga ta’sir etuvchi omillar 
2. Ishlab chiqarishning texnologik reglamenti 
3.
Dori vositasining sifatini kafolatlash maqsadida qo‘llaniladigan zamonaviy usullar 
8-
British Pharmacopoeia 2009, Volume I & II. 

---

75 
Tayanch iboralar
: dori moddasi , dastlabki xom ashyo va oraliq mahsulotlar o‘rtasidagi 
bog‘liqlik. 
Sifatni nazorat etishga qo‘yilgan asosiy talablar 
a) kerakli vositalar, o‘rgatilgan malakali xodimlar, namuna olish, nazorat etish, xom-ashyoni 
tekshirish uchun tasdiqlangan usullar, oraliq qadoqlanmagan va tayyor mahsulot uchun jixozlash 
materiallari, tabiatni muxofaza qilish usullari bo‘lishi kerak; 
b) xom-ashyo, jixozlash materiallari, oraliq mahsulotlar, qadoqlanmagan va tayyor 
mahsulotdan namuna olish, sifatini nazorat qilish bo‘limi tomonidan tasdiqlangan shaxs va usul 
asosida olib boriladi; 
v) sinov usullari tekshiruvdan o‘tgan bo‘lishi kerak; 
g) olib borilgan ishlar yuzasidan bayonnomalar tuzilgan bo‘lishi kerak; 
d) olingan mahsulot sotuv litsenziyasida ko‘rsatilgan preparatga mos keluvchi, ta’sir etuvchi 
moddani saqlash, modda miqdori va sifati bo‘yicha mos kelishi, kerakli tozalikka ega bo‘lib, 
to‘g‘ri jixozlanib, yorliqlangan bo‘lishi kerak; 
e) xom-ashyo, qadoqlanmagan, tayyor oraliq mahsulot sifatini nazorat qilish bo‘yicha 
bayonnomalar tuzilgan bo‘lishi kerak; 
yo) sotuv litsenziyasining talablariga javob bermasdan va shu talablarga javob berishga 
kerakli shaxs tomonidan guvoxlik bermasdan turib xech kanday mahsulot sotuvga ruxsat 
berilmaydi; 
j) sotuvga chiqarilgan mahsulotdan kerakli miqdordan ortiqchasi korxonada qolgan bo‘lishi 
kerak. 
Sifatli dori moddalarni olishda ularning turg‘unligi ham katta ahamiyatga ega. Dorilar 
moddasi turg‘unligi texnologik jarayonning shart-sharoitlarni ta’minlashiga bog‘liqlikdir. Bunda 
xom-ashyoning, erituvchilarning, apparatlarning tozaligi, reglament bo‘yicha shart-sharoitlari 
muhimdir. YUqoridagi ko‘rsatilgan sabablar qo‘shimcha moddalarning hosil bo‘lishiga, 
qo‘shimcha reaksiyalarning sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin. 
SHuning uchun dori moddalarning olishda sifatini kafolatli bo‘lishida hamma texnologik 
shart-sharoitlarga, xom-ashyo va qo‘shimcha mahsulotlarga, jixozlash materiallarga va 
boshqalarga e’tibor berish kerak. 
Dori modda sifatiga ta’sir qiluvchi omillar: 
1.
Boshlangich mahsulot yoki moddalarning etarli darajada toza bo‘lmasligi; 
2.
YOrdamchi vositalarning (org. erituvchi) salbiy ta’siri; 
3.
Texnologik jarayonning buzilishi; 
4.
Oraliq moddalarning qo‘shilib qolishi; 
5.
Asbob-uskunalarning tozalanmaganligi (qum, azbest) 
6.
Saqlash sharoitlari, qadoqlov vositalari. 
Sifatni nazorat etishda taxlil usullar katta ahamiyatga ega. Taxlil usullari asosida u yoki bu 
mahsulot sifati haqida ma’lumot beriladi. Ishlatilayotgan usul qaytaruvchang va to‘g‘ri natijalarni 
berishi kerak. 
Xozirgi kunda farmatsevtik taxlilda turli xil zamonaviy usullar qo‘llaniladi: xromatografiya 
(adsorbsion xromatografiya; ion almashinish xromatografiyasi; taqsimlash xromatografiyasi; 
yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi; gaz va gaz suyuqlik xromatografiyasi), fotometriya , 
spektrosqopiya va b. 
YUqori samarali suyuqlik xromatografiyasi 
YUqori samarali suyuqlik xromatografiyasi suyuqlik xromatografiyasi usulining bir 
ko‘rinishi bo‘lib, bunda qo‘zg‘aluvchan faza – elyuent kolonkadagi sorbentdan katta tezlikda 
yuqori bosim ostida o‘tadi. Usul yuqori va quyi molekulali issiqlikka chidamsiz moddalarni 
ajratib olishga, ularning chinligini va miqdorini aniqlashga imkon beradi. 
Xozirgi zamon xromatografiyalari quyidagi qismlardan tashkil topgan: yuqori samarali 
kolonka, dozator, yuqori bosimli nasos, yozuv qurilmali detektor, mikroprotsessor. 
Xromatograflar shuningdek namunalarni avtomatik ravishda kolonkaga yuborish, reja asosida 

---

76 
xromatografiyalash muxitini ushlab turish, ajratish jarayonining qulay sharoitini avtomatik tanlab 
berish, taxlil qilinayotgan aralashma tarkibidagi moddalarning chinligi va miqdorini aniqlab 
beruvchi moslamalar bilan ta’minlangan. 
YUqori bosimli nasos (200-500 atm gacha) elyuentni berilgan doimiy tezlikda kolonkaga 
etkazib beradi. Ba’zida mikrokolonkali xromatograflarda nisbatan past bosimli nasoslar 
qo‘llaniladi (1-20 atm gacha). Xromatografik kolonkalar zanglamaydigan po‘lat (yoki shisha)dan 
tayyorlangan bo‘lib, uzunligi 10-25 sm, ichki diametri 0,3-0,8 sm (ko‘pincha 0,4-0,5 sm)ga teng. 
Kolonkalar diametri 5-10 mkm bo‘lgan dumaloq yoki notekis shakldagi adsorbent bilan yuqori 
bosimda suspenzion usul yordamida to‘ldiriladi. Suspenzion usul bilan to‘ldirilganda sorbent 
kolonkada bir tekis bo‘lib zich joylashadi. Mikrokolonkali xromatograflarda kolonkalarning 
uzunligi va ichki diametri kichik bo‘ladi (0,1-0,2 sm va undan ham kichik). 
YUqori samarali suyuqlik xromatografiyasida qo‘llaniladigan adsorbent zarrachalari yuqori 
bosim ostida parchalanmasligi kerak. Zich joylashgan kichik diametrli (5-10 mkm) adsorbent 
bilan to‘ldirilgan kolonkalar aralashmalarni yuqori samarali xromatografik taqsimlash 
xususiyatiga ega. Xromatografiyalash jarayoni ketayotgan vaqtda kolonka harorati ±0,1ºS 
aniqlikda ushlab turiladi. Xromatografik taqsimlanish ko‘pincha 20-25 ºS da olib boriladi. 
YUqori samarali suyuqlik xromatografiyasida ko‘pincha refraktometrik yoki fluorimetrik, 
to‘lkin uzunligi o‘zgaruvchan (190-900nm) yoki o‘zgarmaydigan (ko‘pincha 254nm) 
spektrofotometrik, shuningdek, alanga-ionlanish, elektro-kimyoviy, mass-spektrofotometrik va 
boshqa detektorlar ishlatiladi. 
Absorbent sifatida ko‘pincha gidroksil guruxlar bilan qoplangan silikagel, turli funksional 
guruxlar bilan ishlangan silikagel, alyuminiy oksidi, polimerlar, amaliyotda esa tayyor kolonkalar 
ishlatiladi. 
Silikagel bilan to‘ldirilgan kolonkalar bilan ishlashda elyuent sifatida uglevodlar, ba’zida esa 
turli erituvchilar yoki spirt bilan aralashtirilgan uglevodorodlardan foydalaniladi. 
Gidrofob guruxlar bilan qoplangan silikagel bilan to‘ldirilgan kolonkalarni yuvishda esa 
tarkibida quyi spirtlar yoki atsetonitril bo‘lgan suvli eritmalar ishlatiladi. Ba’zida erituvchilar ikki 
marta tozalangan bo‘lishi kerak. Tuz, kislota va asos ko‘rinishidagi organik birikmalarni 
ajratishda juft-ion xromatografik usuldan foydalaniladi. Bunda gidrofob guruxlar bilan qoplangan 
silikagel adsorbenti, anion yoki kation tarkibida gidrofob gurux saqlovchi ionli birikmalar 
qo‘shilgan suv-spirtli yoki suv-atsetonitrilni elyuentlar ishlatiladi. Organik tuzilishga ega bo‘lgan 
anion va kationlarni ion-almashinish suyuqlik xromatografiyasi yordamida ajratiladi. 
Adsorbentlar sulfo-karboksil yoki aminoguruxlar bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Elyuent sifatida 
ma’lum pH muxitga va ion kuchiga ega bo‘lgan suvli bufer eritmalar ishlatiladi. Metall kationlar 
bilan kompleks hosil qiluvchi moddalarni ajratishda ligand almashinish xromatografiya usulidan 
foydalaniladi. 
Taqsimlanish yoki moddalarning ajralishi tekshirilayotgan birikmalarning koordinatsion 
boglar hosil qilish xususiyatlari o‘rtasidagi farqga asoslangan bo‘lib, ko‘pincha 
aminokislotalarning izomerlari taxlil qilinadi. Absorbentlar metall ionlari va ajralayotgan modda 
bilan kompleks birikmalar hosil qiluvchi guruxlar bilan qoplangan bo‘ladi. 
Moddalarning ajralish darajasi xromatogrammadagi ikki qo‘shni cho‘qqilarning 
balandliklari o‘rtasidagi masofa va xromatografik chizmaning kengligi bo‘yicha aniqlanadi. 
CHo‘qqilar balandligi o‘rtasidagi masofa aniqlanuvchi moddaga nisbatan adsorbentning 
selektivligiga, kengligiga esa adsorbentning joylashishiga va elyuentning quyuqlik darajasiga 
bog‘liq. YUqori samarali kolonka adsorbentning selektivligi kichik bo‘lsa ham moddalarni ajratib 
berish xususiyatiga egadir. 
Moddalar miqdorini aniqlashda xromatogramma mutloq kalibrlash yoki ichki standartlar 
(gaz xromatografiyasi usuli kabi) usullari yordamida taxlil qilinadi. YOt moddalar 
xromatogrammadagi cho‘qqilarni solishtirish bo‘yicha aniqlanadi. Bir xilda muxitda moddaning 
kolonkadan chiqish vaqti bir xil va doimiy bo‘ladi va bu xususiyatdan aniqlanuvchi birikmaning 
chinligini aniqlashda foydalaniladi. Miqdoriy taxlilda cho‘qqilar yuzalari xisoblanadi, chunki 
cho‘qqi yuzasi moddaning miqdoriga to‘g‘ri proporsional. 

---

77 
YAdro magnitli rezonans spektrokopiyasi
 
Nur modda eritmasi tomonidan yutilganda molekula turli o‘zgarishlarga uchrashi mumkin. 
Bu o‘zgarishlarning xususiyati nurning tabiatiga va moddaning kimyoviy tuzilishiga bog‘liq. 
UB va ko‘zga ko‘rinadigan nurlar ta’sirida molekula va atomlarning valent elektronlarining 
energetik xolati o‘zgaradi, radioto‘lqinlar esa yadro va elektron spinlarning energetik xolatini 
o‘zgartiradi. 
Dori modda taxlilida asosan vodorod yadrosi protonining rezonansiga asoslangan proton 
magnit rezonansi (PMR) – spektrosqopiya usuli qo‘llaniladi. YAMR – spektrosqopiya usuli 
(PMR) spin-kvant soni noldan farq qiladigan yadrolar doimiy magnit maydoniga 
joylashtirilganda, ularning energetik pog‘onalari orasida hosil bo‘lgan energetik farq ( E) 
natijasida kelib chiqadigan rezonans (tebranishlarni) ni o‘lchashga asoslangan. 
YAMR – spektr signallarining majmuasi bo‘lib, yadrolarning energetik satxlari orasidagi 
o‘tishlar natijasida hosil bo‘ladi. YAMR-spektrometr quyidagi asosiy qismlardan tuzilgan: 
1.
Magnit maydonini sozlovchi va barqaror qiluvchi tizimli magnit. 
2.
Taxlil qiluvchi namunaning radiochastotali elektromagnit nurlantiruvchi 
generatsiya qurilmasi. 
3.
Spektrni qayd qiluvchi qurilma. 
Moddaning YAMR-spektrini olish uchun tekshiriluvchi modda (25-30 mg) ditteriylangan 
erituvchi (SD , D, O, SD, OD)da eritilib, shisha ampulaga solinadi va yuqori kuchlanishli 
(chastotali) magnit maydoniga kiritiladi. 
Rezonans xodisasi paydo bo‘lishi xisobiga spektrometrda energiyaning yutilishi qayd 
qilinadi. 
YAMR-spektr 4ta kattalik bilan ta’riflanadi. 
1.
Kimyoviy siljishi (sdvig) yoki signal. 
2.
Signalning bo‘linganligi yoki multipletligi. 
3.
Spin-spin ta’sirlashuv doimiysi (konstantasi). 
4.Rezonans signalining yuzasi (maydoni).
Kimyoviy siljish millionning ulushlarida ifodalanib, etalon birikmaning rezonansi 
signaliga nisbatan o‘lchanadi. Dori moddalarning organiq erituvchilardagi eritmalarini 
YAMR-spektrini olishda xalkaro etalon sifatida tetrometilsilan qabul qilingan (TMS). 
U quyidagi afzalliklarga ega: 
- undagi 12 proton ham bir xil qurshab olingan va spektrda yagona signal beradi. 
- bu signal eng kuchli maydonda joylashgan bo‘lib, organik moddalardan boshqa barcha 
protonlar unga nisbatan kuchsiz maydonda rezonansga uchraydi. 
- TMS boshqa organik birikmalar bilan kimyoviy ta’sirlashmaydi va oson uchuvchan, b-
shkala bo‘yicha TMS kimyoviy siljish signali 0 deb,
τ (tau) shkala bo‘yicha esa 10,0 deb qabul qilingan. 
τ = 10 x
Spektrdagi rezonans signallarning o‘rni va ularning yuzasi yordamida ayrim funksional 
guruxlarning vodorod yoki uglerod atomlarining sonini, ularga qo‘shni bo‘lgan guruxlarning 
tabiatini, molekuladagi ayrim kimyoviy guruxlarning fazoviy joylashishini va yot aralashmalarini 
aniqlash mumkin. Turli moddalarning PMR-spektrlari bir-birlaridan farq qilganligi uchun 
YAMR-spektroskopiya usuli yordamida dorivor moddalarning chinligi, miqdori hamda 
tarkibidagi yot aralashmalar miqdori aniqlanadi. 
Taxlil qilinayotgan dori moddasi tarkibidagi ayrim moddaning nisbiy moddalarda va nisbiy 
og‘irliklarda ifodalangan foiz miqdori quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi: 
A= ; B= 
Bu erda S – dori moddasi (yoki yot aralashma) rezonans signallarining spektrdagi yuzasi; 
i, n – rezonans signalining hosil qilgan fragmentidagi yadrolar soni; 
μ – moddaning yoki yot aralashmaning mol massasi. 

---

78