O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Ko’rgazmali-obrazli 
tafakkur formada ko‟pincha bog‟cha yoshidagi 
bolalarda paydo bo‟ladi (4-7 yosh). Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy 
harakatlar bilan aloqasi garchi saqlanib qolsa ham, lekin bu aloqa avvalgidek 
mustahkam, to‟g‟ri va bevosita bo‟lmaydi. Bola bilayotgan ob‟yektni analiz va 
sintez qilishi davomida qiziqtirayotgan narsani qo‟llari bilan albatta va hamma 
vaqt ham ushlab ko‟rishi shart emas. Juda ko‟p hollarda sistemali ravishda 
ob‟yektni amaliy timirsklab ko‟rish talab qilinmaydi. Lekin barcha hollarda 
mazkur ob‟yektni aniq idrok qilish va yaqqol tasavvur etish shartdir. Boshqacha 
qilib aytganda, bog‟cha yoshidagi bolalar faqat ko‟rgazmali obrazlar bilan fikr 
yuritadilar va hali tushunchalarga ega bo‟lmaydilar. 

---

Bolalar amaliy va ko‟rgazmali-hissiy tajribalari asosida ularning maktab 
yoshidagi davrlarida shakladgi 
mavhum 
tafakkur, ya‟ni mavhum tushunchalar 
shaklidagi tafakkur rivojlanadi. Tafakkur bu yerda faqat amaliy harakatlar tarzida 
va ko‟rgazmali obraz shaklida emas, balki avval mavhum tushunchalar va 
muhokamalar shaklida namoyon bo‟ladi. 
Maktab o‟quvchilarining turli fanlar-matematika, fizika, tarix asoslarini 
o‟zlashtirishlari davomida tushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari 
uchun katta ahamiyatga egadir. Matematika, geografiya, fizika, biologiya va 
boshqa ko‟plab tushunchalarnimaktab ta‟limi davomida tarkib toptirish va 
o‟zlashtirish juda ko‟p tadqiqotlarning predmetini tashkil etadi. Bu ishlarda 
tushunchalarning xususan qaysi belgilari, qanday izchillikda, qanday sharoitlarda 
o‟quvchilar tomonidan o‟zlashtirilishi batafsil qarab chiqiladi. Maktab ta‟limining 
oxiriga kelib, bolalarda ma‟lum darajada tushunchalar sistemasi tarkib topadi.
Har xil odamlarda tafakkurning individual xususiyatlari eng avvalo ularda 
fikrlash faoliyatining har xil va o‟zaro bir-birini to‟ldiruvchi turlari hamda shakllari 
turlicha nisbatda tarkib topgani uchun yuzaga keladi. Tafakkurning individual 
xususiyatlariga bilish faoliyatiining mustaqillik, epchillik, fikrning tezligi kabi 
boshqa sifatlari kiradi. 
Tafakkurning mustaqilligi dastavval yangi masala, yangi muammoni ko‟ra 
bilish va qo‟ya bilishda, undan so‟ng esa ularni o‟z kuchi bilan yecha bilishda 
namoyon bo‟ladi. Tafakkurning ijodiy xarakteri mana shunday mustaqillikda 
yorqin ifodalanadi. 
Tafakkurning o‟zgaruvchanligi shundan iboratki, masalani yechishning 
boshda belgilangan yo‟li (plani) chiqib asta-sekin yuzaga chiqadigan va avvaldan 
hisobga olib bo‟lmagan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu yo‟lni 
o‟zgartira olishdan iboratdir. 
Fikrning tezligi xususan shunday hollarda kerak bo‟ladiki, ba‟zan (masalan, 
jang paytida, avariya paytida) kishidan biror qarorni juda qisqa muddat ichida 
qabul qilish talab qilinadi. Fikrning tezligi maktab o‟quvchilariga ham kerakdir. 
Tafakkurning yuqorida ko‟rsatilgan barcha va juda ko‟p sifatlari uning 
asosiy sifati yoki belgisi bilan chambarchas bog‟liqdir. Har qanday tafakkurning 
eng muhim belgisi, uning ayrim individual xususiyatlardan qat‟iy nazar muhim 
tomonlarini ajratib, mustaqil ravishda tobora yangi umumlashtirishlarga kela 
bilishdan iboratdir. Kishi o‟ylayotgan paytda, bu o‟yning hatto juda yorqin, qiziq, 
yangi va favqulodda bo‟lishiga qaramay, biror narsa yoki hodisalarni sharxlash 
bilan cheklanmaydi. Tafakkur mazkur hodisaning mohiyatiga chuqur kirgan va 
tashqi jihatdan bir-biridan farq qilishidan qat‟iy nazar, ozmi yoki ko‟pmi bir xil 
hodislarni barchasining umumiy taraqqiyot qonunini kashf etgan holda zarur 
ravishda oldinga qarab boradi.
Nutk. 
 
Nutk-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida munosabat kilish 
jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron-bir moxiyatni anglatadigan suzlar 
ogzaki kommunikasiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib yo ovoz 

---

chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir 
moxiyatga ega bulgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf 
barmoklar xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora butun bir suz 
yoki suzlar turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin. 
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida 
ogzaki nutk dialogik va monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda 
turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda muxokama kilayotgan va xal 
etilayotgan xamsuxbatlar tomonidan olib boriladigan suxbat xisoblanadi. 
Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va 
ayrim suzlarni takrorlash, savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat 
suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil yordamchi suzlar va 
undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos 
xususiyatlari kup jixatdan xamsuxbatlarning xamjixatligi darajasiga,ularning uzaro 
munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma joyda xam pedagog oilaviy 
muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi 
olib bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish darajasi katta axamiyatga 
ega buladi. Iymangan, xayratlangan, kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi 
xotirjam xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib kolmasdan, 
balki kupincha boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi. 
Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi 
boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga 
ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu kabilar 
kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan juda xam murakkab bulib, fikrning 
tugallanganligini, grammatik koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog 
aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik diologik va 
izchillik bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta 
kiyinchiliklar tugdiradi, uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela 
boshlaganidan takomillashuviga kadar) kechikibrok rivojlanadi, ukuvchilarda bu 
nutkni shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator 
yillari mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha
oladigan, lekin oldindan yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga 
ega bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu kabilar) bilan chikishga 
kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha 
bu ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor 
bermaganliklari okibati xisoblanadi. 
Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U 
bir-birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat 
kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli sxematik suratlar 
yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha 
unlab xarflar yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar 
rivojlandi. 
Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi 
tarzda yetkazish imkoni tugildi. Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan 
takdirda u buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. Yozma 
nutk fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, 

---

badiiy timsollar (obrazlar) ni yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim 
berishning dastlabki kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng muxim vazifasi 
bulib xisoblanadigan yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda 
bilimlarni egallash va bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma 
nutkdan foydalanish mumkin kadar tugri ta'rif berilishiga erishish, logika va 
grammatika koidalariga kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish 
usuli ustida chukurrok muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir 
narsani yozib kuyish-bu uni yaxshi anglab olish va eslab kolish demakdir. 
Nutk mexanizmi. 
 
Nutk uzining fiziologik negiziga kura eshitish va 
xarakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan 
buladigan turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning talaffuz kilinishini boshkarib 
turadigan tovush paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi 
muvakkat boglanishlar urnatiladi. Nutk ikkinchi signallar sistemasi negizida amal 
kiladi. Suz, I.P.Pavlov aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar 
sistemasi signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud bulgan turli-tuman 
taassurotlarni xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan 
ta'sirlarga turtki berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada
birinchi signallar sistemasi signallarining mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi 
va kayta ishlanishi natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab jarayon 
uni ta'min etuvchi mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi. 
Nutkni programmalashtirish-nutkiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmokchi bulgan 
fikrning ma'naviy uzagini tuzish birinchi boskich xisoblanadi. Buning uchun inson 
muxim deb xisoblaydigan axborot ajratib olinib, yaroksizlari, ya'ni ikkinchi 
darajalilari bir chetga surib kuyiladi. Ikkinchi boskich-jumlaning sintaktik 
strukturasini tuzishdan iboratdir. Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik 
shakli taxmin kilib kuriladi. kerakli suzlarning kidirib topilishini, ularni eng anik 
talaffuz etadigan tovushlarning tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga 
solinadi. Va nixoyat, jumlani ovoz chikarib aytila boshlaydi, ya'ni nutk real tarzda 
ruyobga chikadi. Shunday kilib, "gapirish" jarayoni boshlanadi. Bu jarayon 
davomida kommunikator uzatilishi lozim bulgan axborotni kodlashtiradi. 
xamsuxbat (resipiyent) tinglash jarayonida olinga axborotning kodini ochadi. Bu 
uz navbatida eshitilgan nutkning tovushlarini boskichma-boskich suzlar 
moxiyatiga aylantirishdan iborat bulib, kommunikatorning aytmokchi bulgan suzi 
anglab yetilishini ta'minlaydi. Tinglovchining unga xabar kilingan narsani tugri 
tushunganligi kommunikator uchun fakat resipiyenning uzi kommunikatorga 
aylanib (kommunikativ rollar almashgan xolda), unga xabar kilingan narsani kabul 
kilgani va tushunib yetganini ma'lum kilganidan keyingina anik-ravshan buladi. 
Diologik munosabatda kommunikativ rollar navbatma-navbat uzgarib turadi, 
natijada sekin-asta xamjixatlar tarikb topadi. Mulokat kilayotganlarning xatti-
xarakatlari va xulk-atvori muvofiklashgan bulish extimoli tugiladi. Buning 
birgalikda faoliyat kursatishda biron natijaga erishib bulmaydi.