|
2.1 Frazeologizmlarning asosiy sintaktik belgilari
– kitob, mo'yqalam sohibi
– temir yo'l, asr mo''jizasi
– ariq va kanallar kabi.
Frazeologik butunliklar. Tarkibidagi so'zlarning ma'nolariga bog'liq, shularga asoslangan umumlashtiruvchi ko'chma ma'-noli turg'un iboralar frazeologik butunliklar deb ataladi. Misol-lar: Hali nima bo'ladi, nima yo'q, to'ydan oldin nog'ora chala-veradi bular (H.Hakimzoda). Hali ham ko'chalar yoq` tushsa yalaguday (G'.G'ulom.).
2.2 Shoir ijodida sevgi va muhabbat motivlariga urg’uSingarmonizm va uning o’zbek tildagi ahamiyatiFrazeologizmlarning sintaktik vazifalari
Shoirning butun she’riyati singari muhabbat lirikasi ham o‘ziga xosligi, teranligi, tuyg‘ularning tabiiyligi, hayotiyligi, real voqelikka monandligi bilan ajralib turadi. Sevgi haqidagi hazin, mungli ohanglar har qanday oh-vohlar, o‘ldim-kuydimlardan tamomila yiroq. Javobsiz muhabbat iztirobi, alami, chuqur insoniy kechinmalar, chinakam sevgi orzumandi bo‘lgan katta qalb egasining dard-u dunyosi, hasratlari, yonish-o‘rtanishlari, iztiroblari shoir muhabbat lirikasining mazmunini tashkil etadi. Ilk ijod namunalaridan bo‘lmish “Sen bahorni sog‘inmadingmi” she’rida hali muhabbat g‘avg‘olariga, qizlarning “qo‘lidagi qonli xanjarlarga”, “o‘zini ming bitta bozordan olib, ming bitta bozorga solgan, tirnoqlar bezagi sahardan shomgacha” ermagi bo‘lgan tannozlarning makr-u hiylalariga ro‘baro‘ bo‘lmagan, sevgida xiyonat qilishning azobini tortmagan, ishq kasridan “holi zabun”, “toleyi tola-tola” bo‘lmagan, pok sevgi sog‘inchi, intizorligi bilan to‘liq toza qalbning bahor nasimidek hayotbaxsh, tog‘ buloqlaridek musaffo tuyg‘ulari bayon etiladi.
“Eslash”, “Derazangni qoplar oqshom zulmati...”, “Chuvaladi o‘ylarim sensiz”, “Xayr endi...”, “Yo‘lim boshlar...”, “Yondim-u va lekin hijron tunida...”, “Yomg‘irli kun edi...”, “Qo‘ygil, u kunlarni eslatma menga”, “Sevgi o‘limi” kabi o‘nlab she’rlarni ko‘ngilxushlikdan butunlay begona chinakam ishqning dardchil talqini, oshiq qalb o‘rtanishlarining ko‘tarinki, yuksak pardalarda ifodalangan ohi, nidosi deyish mumkin.
“Yo‘lim boshlar, ketarman bir kun...” deb boshlanadigan she’rda muhabbat iztirobi, qiynoqli sevgi “yorilmagan yaraday sevgi” degan o‘xshatish vositasida ta’riflanadi. Kechagina bir tan, bir vujud bo‘lgan ikki insonning hayot yo‘llari qarama-qarshi qutblar tomon ajralib ketmoqda. Ular endi bexosdan uchrashib qolsalar ham, o‘zlarini mutlaqo begona odamlardek tutishga mahkum. Yorilmagan yara qanchalik azob bergani singari, bir qarorga kelinmagan sevgi ham shuncha azobli, qiynoqli. Biroq bir tomon bir qarorga kelganda ham ikkinchi qalbda qolgan jarohat izi, iztirobi yorilmagan yaradan ham battar og‘riqli. O‘tmishga aylanayotgan mas’ud damlarni unutish esa mushkul. She’rda ana shu insoniy dard, fojiaviy lirik xususiyat tabiiy yoritiladi:
Ko‘chalarda yor emas endi
To‘qnashamiz begona bo‘lib.
Nahot bizdan qolmas hatto mung
Nahot bo‘lmas biror xotirot?
Ishonmayman, muhabbatdan so‘ng
Begonalik boshlansa nahot?!
Shoirning muhabbat mavzusidagi bir qancha she’rlarida azaliy tuyg‘uning mana shunday ziddiyatli, murakkab jihatlari poetiklashtiriladi. “Otello”, “Go‘zallik”, “Men seni kuylamoq istayman” kabi bir qancha she’rlarda shoirning muhabbat haqidagi ideallari mujassam topgan. Lirik qahramon butun qalb bag‘ishlangan, bor vujud fido qilingan muhabbatnigina tan oladi. Shu bilan birga “chiroy olamining tengsiz sayqali” bo'lgan go‘zallik, malak siymolar daf’atan yurakdan g‘am-alamni ketkazib, samoviy hislarga cho‘mdirsa ham, estetik kategoriya sifatida go‘zallikning ichki mohiyati, pari ruxsorning ma’naviy olami birlamchi o‘rinda turadi. Shoir nazdidagi sevgi talqini, vafo va sadoqat tushunchalari ma’naviy qadriyatlarimiz, milliy urf-odatlarimiz chashmasidan suv ichadi. “Ayol” she’ridagi “o‘n to‘qqiz yoshida beva qolgan kelinchak”ning jangchi yoriga sadoqati kimlargadir erish tuyulishi, g‘arbcha yashash tarziga unchalik ham mos kelavermasligi mumkin. Biroq sharqona mezonlardan kelib chiqib vafo, sadoqat timsoli, yorning xotirasi oldida o‘z huzur-halovatidan kechishning yuksak namunasi sifatida talqin qilinadi. Xuddi shunday talqin “Jo‘nar bo‘ldim men bundan diltang” deb boshlanadigan she’rning ham ruhiga singdirib yuborilgan. Ma’shuqa hayotda o‘zi tanlagan yigitni yurakdan sevadi. Uning uchun har narsaga tayyor. Hatto osmondagi yulduzga aylansa ham yorining yoniga tushishning ilojini topishga o‘zida kuch topa olishiga ishonadi. Biroq birgina monelik (“Otam oq yo‘l bersaydi bizga”) uning o‘z orzusiga yetishishi yo‘lida o‘tib bo‘lmas to‘siqqa aylangan. Xalqimizda “ota rozi – xudo rozi” degan naql bor. Sharqona odob-axloq qanchalik og‘ir bo‘lmasin ota rizoligini olmasdan qaltis qadam tashlashdan, o‘zini yulduzdek yorning bag‘riga otishdan tiyadi. Shoirning “Muhabbat” she’ri bunday boshlanadi:
Hayot mendan ayamadi ne’matlarini,
Ne istasam berdi doim, hech bir tonmayman.
tkelduk («kel» dagi «e» - old qator, ingichka unli q «-duk» dagi «u» ham old qator, ingichka ularduk (). Bu misollardagi unlilar til garmoniyasi qonuniyati asosida uyg‘unlashgan. Kelip v llarininghisida «korqup» da) esa o‘zak va qo‘shimchadagi unlilar lablangandir. o‘zbek adabiy tilida singarmonizm o‘z mavqeini ancha yo‘qotgan. qiyos qiling: konlunuz (eski o‘zbek tilida) –ko‘nglingiz (hozirgi o‘zbek adabiytilda), korup (eski o‘zbek tilida) - (Izoh: singarmonizm qonuniyati hozirgi paytda qipchoq va o‘g‘uz dialektlariga mansub o‘zbek shevalarida saqlangan: olgan (adabiy tilda)-alg‘an( qipchoq lahjasi shevalarida), brogan (adabiy tilda ) - barg‘an kelgan (adabiy tilda) kelgan (qipchoq lahjasi shevalarida), o‘ttiz (adabiy tilda) - o‘ttuz (qipchoq lahjasi shevalarida), uyimga (adabiy tilda) - uyuma (O‘g‘iz lahjasi shevalarida) kabi.
g lug‘ o‘zlashmalar ancha ko‘paygan: gul, gavhar, guruch, gO‘r (fors-tojik so‘zlari,: checha ana bor abi. Keyingi yillaek tili leksB (Ichki ishlar bo‘limi), Ihki ishhqarmaishlar i) Dnazrb MilliyuxDU (Buitetiqtisodiam payd bo‘ldi; tok («elektor va to
kelamiz kabi), «-gan» vai boshqaruvchi « va bedizchi- « naqqosh» kabi).
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida esa ulardan faqat bittasi standart forma sifatida saqlangan (boramiz, kelamiz, borgan, kelgan, qo‘riqchi va ishchi kabi), «-lO‘q» va «-lik» haqida ham shu fikrni aytish mumkin; q) eski O‘zbek adabiy tilidagi ba`zi affikslar Hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanmaydi. Masalan, «-vul» affiksi eski O‘zbek adabiy tilida qorovul, yasovul, kabi so‘zlarni yasagan, hozir esa bu affiks so‘z yasash xususiyatini yo‘qotgan; 4) qadimgi turkiy tilda bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, vosita kelishigi («-n», «-i‘», «-in», «-un», «- un», «-on», «-en»), jo‘nalish kelishigi, o‘rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi bo‘lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
