O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston xalqaro islom akademiyasi

«Kriptografiya» termini dastlab «yashirish, yozuvni berkitib qo’ymoq» ma’nosini bildirgan. Birinchi marta u yozuv paydo bo’lgan davrlardayoq aytib o’tilgan. Xozirgi vaqtda kriptografiya deganda xar qanday shakldagi, ya’ni diskda saqlanadigan sonlar ko’rinishida yoki hisoblash tarmoqlarida uzatiladigan xabarlar ko’rinishidagi axborotni yashirish tushuniladi. Kriptografiyani raqamlar bilan kodlanishi mumkin bo’lgan xar qanday axborotga qo’llash mumkin. Maxfiylikni ta’minlashga qaratilgan kriptografiya kengroq qo'llanilish doirasiga ega. Aniqroq aytganda, kriptografiyada qo'llaniladigan usullarning o’zi axborotni himoyalash bilan bo’liq bo’lgan ko’p jarayonlarda ishlatilishi mumkin.

Kriptografiya axborotni ruxsatsiz kirishdan himoyalab, uning konfidentsialligini ta’minlaydi. Masalan, to’lov varaqlarini elektron pochta orqali uzatishda uning o’zgartirilishi yoki soxta yozuvlarning qo’shilishi mumkin. Bunday hollarda axborotning yaxlitligini ta’minlash zaruriyati paydo bo’ladi. Umuman olganda kompyuter tarmog’iga ruxsatsiz kirishni mutlaqo oldini olish mumkin emas, lekin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini tekshirishning bunday jarayoni, ko’p xollarda, axborotning xaqiqiyligini o’rnatish deyiladi. Kriptografiyada qo'llaniladigan usullar ko’p bo’lmagan o’zgartirishlar bilan axborotlarning xaqiqiyligini o’rnatishda qo'llanilishi mumkin.

Nafaqat axborotning kompyuter tarmogidan ma’nosi buzilmasdan kelganligini bilish, balki uni muallifdan kelganligiga ishonch hosil qilish muhimdir. Axborotni uzatuvchi shaxslarning xaqiqiyligini tasdiqlovchi turli usullar ma’lum. Eng universal protsedura parollar bilan almashuvdir, lekin bu juda effektiv bo’lmagan protseduradir, chunki parolni qo’lga kiritgan xar qanday shaxs axborotdan foydalanishi mumkin bo’ladi. Agar extiyotkorlik choralariga rioya qilinsa, u xolda parollarning samaradorligini oshirish va ularni kriptografik usullar bilan ximoyalash mumkin, lekin kriptografiya bundan kuchliroq parolni uzluksiz o’zgartirish imkonini beradigan protseduralarni xam ta’minlaydi.

Kriptografiya sohasidagi oxirgi yutuqlardan biri - raqamli signatura - maxsus xossa bilan axborotni to’ldirish yordamida yaxlitlikni ta’minlovchi usul, bunda axborot uning muallifi bergan ochiq kalit ma’lum bo’lgandagina tekshirilishi mumkin. Ushbu usul maxfiy kalit yordamida yaxlitlik tekshiriladigan ma’lum usullardan ko’proq afzalliklarga ega.

Kriptografiya usullarini qo’llashning ba’zi - birlarini ko’rib chiqamiz. Uzatiladigan axborotning ma’nosini yashirish uchun ikki xil o’zgartirishlar qo'llaniladi: kodlashtirish va shifrlash.