O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston xalqaro islom akademiyasi

12 MARUZA. AXBOROT TIZIMLARINI BOSHQARISH, LOYIHALASH VA QURISH USULLARI

REJA:

1. 
   Boshqarish tushunchasi, boshqarishning maqsadi.
   
2. 
   Axborot tizimlarini boshqarishning tuzilishi va tasnifi.
   
3. 
   Boshqarish darajalari
   
4. 
   Boshqarishning asosiy vazifalari.
   
5. 
   Boshqaruv darajasiga ko‘ra axborotning taqsimlanishi.
   

Tayanch so’z va iboralar: boshqarish, boshqariladigan ob’ekt, boshqarishni avtomatlashtirish, strategik boshqarish, boshqarish darajasi, tezkor boshqaruv, bashoratlash, me’yorlashtirish, qaror qabul qilish funktsiyasi.

Boshqarish — bu o‘ta muhim funktsiya, usiz hech bir tashkilot maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat yurita olmaydi. Boshqarishning maqsadi raqobat kurashida omon qolish, ko‘proq foyda olish, muayyan bozorlarga chiqish va hokazolardir.

Boshqarish aniq bir tashkilotlarning o‘ziga xosligi va boshqarish maqsadlariga bog‘liq holda ularni barqarorlashtirish, sifat belgilarini saqlash, muhit bilan iqtisodiy muvozanatni ushlash, tashkilotni takomillashtirishni va u yoki bu foydali samaraga erishishni ta’minlashga imkon beradi.

Boshqarishni amalga oshirish alohida vazifa sanaladi. Uni bajarish uchun tashkilotning ayrim elementlari ixtisoslashadi. Shu bois ham tashkilot doirasida boshqariladigan jarayon (boshqarish ob’ekti) va boshqaruvchi qism (boshqaruv organi) ni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ularning yig‘indisi boshqaruv tizimi sifatida belgilanadi.

Boshqariladigan ob’ekt kirish oqimlarini (masalan, xom-ashyo. materiallar) chiqish maxsulotlariga (tayyor mahsulot) aylantirish bo‘yicha operatsiyalar yigindisini bajaradi.

Boshqaruvchi qism boshqariluvchi jarayonga muayyan ta’sir ko‘rsatadi. Boshqaruvchi qism boshqaruvni amalga oshirishi uchun unga boshqariladigan jarayonn-i boshqarish maqsadida aniq holatini qiyoslash talab etiladi, chunki shu bois boshqariladigan jarayon boshqaruvchi qismga ta’sir ko‘rsatadi. Ikkala qismning bir-biriga o‘zaro ta’siri axborotni uzatish shaklida amalga oshiriladi. Shu tariqa boshqaruv tizimida doimo yopiq axborot konturi mavjud bo‘ladi. Tashkilotning axborot tizimi. Axborot konturi doirasida boshqarish maqsadlari haqida, boshqariluvchi jarayon holati haqida, boshqaruvchi ta’sirlar haqida axborotga ega bo‘linadi va uzatiladi. Axborot tizimiga kiradigan ma’lumot sifatida axborotni shakllantiruvchi axborot manbalari va ma’lumotlarni yig‘ish tizimi ko‘rib chiqiladi. Chiqadigan axborot sifatida esa qarorlarni shakllantirish va qabul qilish, ya’ni axborotdan maqsadli ravishda foydalanish tizimi taxlil этилади. Demak, axborot tizimi axborotni boshlang‘ich yig‘ish va undan ikkilamchi foydalanish tizimi bilan o‘zaro bog‘liq.

Axborot tizimi boshqarish tizimining asosi sanaladi. Biroq butun boshqarish tizimi u bilan tugamaydi. Qarorlar qabul qilish ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqarish tizimining boshqa tomonini tashkil etadi.

Axborot tizimi tushunchasi uzluksiz axborot tushunchasi va uning moddiy namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Bunda axborot tizimining ikki tomoni, ya’ni texnologik va mazmuniy jixatini farqlash lozim. Axborot tizimiga texnologik yondoshuv uni axborot protseduralarini (ma’lumot yig‘ish, ro‘yxatga olish, uzatish, saklash, jamlash, qayta ishlash va xokazolar) kompleks amalga oshirish bilan bog‘liq boshqaruv jarayonlarining biri sifatida ko‘rib chiqishini ko‘zda tutadi. Protseduralarni bajarish tashkilotning asosiy faoliyatini amalga oshirish jarayonida ro‘y beradi. Boshqarishni avtomatlashtirish birinchi galda axborot protseduralarini bajarishga yo’naltirilgan bo‘ladi.

Boshqaruv tizimining pog‘onaliligi. Odatda istalgan tashkilot bir necha ob’ektlardan iborat murakkab kompleks bo‘lib, ularning o‘zi ham boshqaruv jarayoni va qismlaridan tashkil topgan. Shu bois ham kompleksning kelishilgan holda ishlashi uchun qo‘shimcha boshqarish qismi kiritiladi. U boshqa boshqarish qismlari va boshqariluvchi jarayonlar (lokal boshqarish tizimlari kabi) xarakatlarini muvofiqlashtiradi, ular faoliyatini kompleksning umumiy maqsadlarini bajarishga yo‘naltiradi. Ancha murakkab tuzilishli boshqaruvchi jarayonda boshqarish qismi ko‘p darajali tuzilmaga ega bo‘lishi mumkin. Bu ko‘plab boshqaruv tazimlari uchun xos xususiyat.

Odatda ob’ektning boshqarish qismida boshqarishning oliy, o‘rta, quyi darajasi farqlanadi. Ulardan har biri o‘z funktsiyalari to‘plami, kompetentsiya darajasi bilan izoxlanadi va tegishli axborotga muxtoj bo‘ladi.

Boshqarishning yuqori darajasida strategik boshqarish, tashkilot vazifasi, boshqarish maqsadlari, uzoq muddatli rejalari, ularni amalga oshirish strategiyasi belgilanadi. Boshqarishning o‘rtacha darajasi — texnik boshqaruv darajasi hisoblanadi.

Bunda taktik rejalar tuziladi, ularni amalga oshirish nazorat qilinadi. resurslar kuzatib boriladi va hokazo. Boshqaruvning quyi darajasida tezkor boshqaruv rejasi, ya’ni xajm-taqvim (kalendar) rejalari bajariladi, tezkor nazorat va qayd etish amalga oshiriladi.

Boshqarish darajasi (boshqaruv faoliyat turi) hal etiladigan masalaning murakkabligi bilan belgilanadi. Masala qanchalik murakkab bo‘lsa, uni hal etish uchun shunchalik yuqori darajadagi boshqaruv talab etiladi. Bu o‘rinda shuni nazarda tutish kerakki, tezkor hal etishni talab etuvchi oddiy masalalar nisbatan ko‘p yuzaga keladi.

Tezkor boshqaruv darajasi ko‘p marta qaytariluvchi vazifalar va operatsiyalarini hal etishini hamda keladigan joriy axborotlar o‘zgarishini qayd etishni ta’minlaydi. Mazkur darajada bajariladigan operatsiyalar hajmi ham, boshqaruv qarorlarini qabul qilish dinamikasi ham etarlicha yuqori. Uni ko‘pincha vaziyat o‘zgarishiga tez javob qaytarish zaruriyati tufayli tezkor boshqaruv darajasi, deb ham yuritishadi.

O‘rta (taktik funktsional) boshqaruv darajasi birinchi darajada tayyorlangan axborotlarni oldindan taxlil etishni talab qiladigan masalalar echimini ta’minlaydi. Mazkur darajada boshqaruvning taxlil vazifalari keng ahamiyatga ega bo‘ladi. Hal etiladigan masalalar xajmi kamayadi, biroq ularning murakkabligi oshadi. Ayni paytda kerakli echimni har doim ham tezkor ishlab chiqish imkoni bo‘lmaydi. Buning uchun etmagan ma’lumotlarni yig‘ish, taxlil etish va fikrlashga qo‘shimcha vaqt talab etiladi. Boshqaruv xabar kelib tushgan vaqtdan to qaror qabul qilish va uni amalga oshirguncha, shuningdek qarorni amalga oshirish vaqtidan to unga bo‘lgan ta’sirni qayd etguncha bo‘lgan ayrim oraliq to‘xtalishlar bilan bog‘liq.

Boshqarishning asosiy vazifalari quyidagicha:

1. Bashoratlash — bu tashqi muhitning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan holatini, boshqariladigan ob’ektning o‘zini tutishini aniqlash maqsadida ma’lumotlarni qayta ishlash hamda ular har birining ehtimolligini baholashdan iborat.

2. Rejalashtirish — bu tizimning kelajakdagi orzu qilingan holatini ishlab chiqish (rejali modelini ishlab chiqish) va ushbu holatga erishish uchun mablag‘larni taqsimlashga nisbatan qarorlar qabul qilishdan iborat. Rejalashtirish maqsad va mezonlarni tanlashni o‘z ichiga oladi. Shu maqsad va mezonga nisbatan boshqaruv samaradorligi baholanadi.

3. Dasturlash rejasini amalga oshirish, ya’ni tizim faoliyatining algoritmini ishlab chiqish uchun boshqariladigan xarakatlar ketma-ketligi hamda o‘zaro aloqasini bayon etuvchi dasturlarni ishlab chiqishdan iborat.

4. Tashkil etish — mustahkam (bardoshli) ob’ektlar yoki jarayonlar tuzilmasini o‘zgartirishi yoki ko‘rishdan, ya’ni ma’lum bir holatlarida boshqariladigan ob’ektlar faoliyatini reglamentlashtirishda foydalaniladigan u yoki bu qoida, protsedura, usul, algoritmlarini belgilash yoki o‘zgartirish demakdir.

5. Me’yorlashtirish — tizimning xususiyatlarini ifodalovchi statistik ma’lumotlarni doimiy ravishda yig‘ish va ular asosida tizimning bir me’yorda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlab turish.

6. Hisobga olish boshqariladigan ob’ekt va tashqi muhit parametrlari majmuini qayd etishdan iborat. U yana keladigan ma’lumotlarni dastlab qayta ishlash, jumladan, tasniflash, guruhlash va hokazo arifmetik hamda mantiqiy operatsiyalarni o‘z ichiga oladi.

Nazorat qilish — boshqariladigan ob’ektlarning me’yorida ishlashidan chalg‘ishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar mazmunini aniqlashdan iborat.

8. Boshqarish — tasodifiy ta’sirlar sababli tizim ishining me’yoriy rejasidan chetlashishini bartaraf etish maqsadida qaror qabul qilish, ya’ni qayta aloqa asosida tuzatish, olinadigan samaraning sifat va miqdor o‘lchovlari o‘zgarishiga ko‘ra boshqariluvchi ob’ektga ta’sir ko‘rsatishidir.

9. Tahlil — tizimning joriy holatini o‘rganishda ish samaradorligini oshirish uchun uning imkoniyatlarini taxlil etishdan iborat.

Axborot - boshqaruvning negizi hisoblanadi. Mazkur vaqtdagi boshqarish tizimining xolati axborot bilan belgilanadi. Boshqaruv axborot jarayoni sifatida qaralar ekan, bunda quyidagi asosiy uch bosqich ko‘zga tashlanadi:

1. Boshqariladigan ob’ekt holati to‘g‘risidagi axborotlarni to‘plash, chamalash, qayd qilish, uzatish va saqlash.

2. Olingan axborotlar ustida ishlash.

3. Boshqaruvchi axborotni (boshqaruv qarorini) qabul qilish. Yuqoridagi bosqichlarni amalga oshirish natijasida ob’ekt bir xolatdan ikkinchi xolatga o‘tadi va boshqaruv jarayonida turli axborotlar hosil qilinadi.

Tizimda boshqaruv ob’ekti – bu muayyan moddiy zahiralarga ega va aniq mahsulotni olishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish operatsiyalarini bajaruvchi vazirlik, idora, korxona, tsex, ishlab chiqarish, uchastkalar, ijrochilar jamoasi yoki ayrim shaxslardir. Boshqaruv ob’ektining faoliyati ishlab chiqarish jarayoni chog‘idagi turli holatlardagi vazifalarni amalga oshirishga bo‘ysindirilgan. Boshqaruv organi ob’ektni boshqarish uchun tashkiliy tizimdan foydalanuvchi shaxs yoki shaxslar guruhi sanaladi. Axborot tizimlari axborot va axborot texnologiyalari kabi jamiyat paydo bo‘lgan vaqtdan buyon mavjud, chunki uning har qanday rivojlanish bosqichida boshqaruvga ehtiyoj bo‘ladi. Boshqaruv uchun esa tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborot talab qilinadi.

Boshqaruv darajasiga ko‘ra axborotning taqsimlanishi.

Boshqaruv darajasi ahamiyatligiga ko‘ra qancha yuqori bo‘lsa, mutahassislar va menejerlarning axborot texnologiyalari yordamida bajaradigan ish hajmi shuncha kam bo‘ladi. Biroq, bu holda, axborot tizimining murakkabligi va intelektual imkoniyatlari hamda menejerning qaror qabul qilish chog‘idagi roli ortadi. Boshqaruvning har qanday darajasi turli miqdor va turli darajadagi axborotga muhtoj bo‘ladi. Piramida asosini shunday axborot tizimi tashkil etadiki, uning yordamida ijrochi – xodimlar ma’lumotlarni qayta ishlash bilan, quyi bo‘g‘indagi menejerlar esa – tezkor boshqaruv bilan shug‘ullanishadi. Piramida yuqorisida – strategik boshqaruv darajasida axborot tizimlari o‘z rolini o‘zgartiradi va belgilangan vazifa yomon bajarilgan sharoitda qaror qabul qilish bo‘yicha yuqori bo‘g‘in faoliyatini qo‘llab–quvvatlovchi strategik darajaga aylanadi. Axborot va qarorlar mazmuniga muvofiq iqtisodiy ob’ektda ma’lum bir darajaning axborot tizimi paydo bo‘ladi.

Axborot tizimi boshqarish tizimining asosi sanaladi. Biroq butun boshqarish tizimi u bilan tugamaydi. Qarorlar qabul qilish ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqarish tizimining boshqa tomonini tashkil etadi. Axborot tizimi tushunchasi uzluksiz axborot tushunchasi va uning moddiy namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Bunda axborot tizimining ikki tomoni, ya’ni texnologik va mazmuniy jihatini farqlash lozim. Axborot tizimiga texnologik yondoshuv uni axborot protseduralarini (ma’lumot yig‘ish, ro‘yhatga olish, uzatish, saqlash, jamlash, qayta ishlash va xakazolar) kompleks amalga oshirish bilan bog‘liq boshqaruv jarayonlarining biri sifatida ko‘rib chiqishni ko‘zda tutadi. Protseduralarni bajarish tashkilotning asosiy faoliyatini amalga oshirish jarayonida ro‘y beradi. Boshqarishni avtomatlashtirish birinchi galda axborot protseduralarini ishlab chiqish bilan bog’liq.

Boshqarish tizimida asosiy funktsiyalardan biri - qaror qabul qilish funktsiyasidir.

Boshqarish qarorini ikki xil qabul qilish mumkin:

1. Yakka xolatda. 2. Kollegial.

Qarorni qabul qilish va uni tayyorlash uch bosqichda amalga oshiriladi:

1.Maqsadni aniqlash.

2.Qarorni ishlab chiqish va qabul qilish.

3. Qaror bajarilishini tashkil qilish va nazorat qilish.

Birinchi bosqichda xolatni taxlil qilish, xolat istiqbolini aniqlash muammoli vaziyatni aniqlash, maqsadni aniqlash ishlari amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda masala qo‘yiladi va qarorning variantlarini aniqlash, qarorni tanlash va tasdiqlash ishlari bajariladi. Uchinchi bosqichda qarorni bajarish rejasi aniqlanadi, qarorning bajarilishi hisoboti beriladi, u nazorat qilinadi xamda qaror bajarilishi boshqariladi va bajarishga yo‘naltiriladi.

Qaror qabul qilish uchun boshqarish tizimida qo‘llaniladigan axborot ob’ektiv to‘liq va o‘z vaqtida etkazilishi kerak. Boshqaruv jarayonlari axborot texnologiyasining maqsadi qaror qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni bajaruvchi xodimlarning axborotga bo‘lgan extiyojlarini qondirishdan iborat. U boshqaruvning xar qaysi bosqichida xam foydali bo‘lishi mumkin. Qarorlarni qabul qilishni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan axborot texnologiyasining asosiy xususiyati inson va kompyuterning o‘zaro munosabatini tashkil qilishning sifat jixatidan yangi usulidan iborat. Bu texnologiyaning asosiy maqsadi qarorni ishlab chiqish bo‘lib, bunga interaktsion jarayon natijasida erishiladi.