O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston milliy universiteti “iqtisodiyot” fakulteti

5. Ish bilan bandlikning hozirgi zamon
nazariyalaridan foydalanish
Turli mamlakatlar va turli vaqtlarda iqtisodiy siyosat, shu jumladan, aholini ish bilan bandlik siyosatini ishlab chiqishda turli nazariyalardan foydalanilgan. Biroq 30-yillarda ro’y bergan eng kuchli jahon inqirozi davridan boshlab keynschilar nazariyasi ustun nazariya bo’lib qoldi, deb aytish mumkin. U AQSh Prezidenti F.Ruzvel’t tomonidan mamlakatni chuqur tanglikdan olib chiqish va ommaviy ishsizlikni bartaraf etish choralarini ko’rishda foydalanildi.
Keyns nazariyasining qoidalari AQShda 1946 yilgi qabul qilingan “Aholining ish bilan bandligi Qonunida”, ish bilan to’liq bandlik va balansli rivojlanish to’g’risidagi 1978 yilgi Qonunda (Xemfri - Xoukins qonuni) o’z ifodasini topdi. Aholini ish bilan bandlik to ’g ’risidagi 1946 yilgi Qonunda, xususan, bunday deyilgan: «Kongress federal hukumatning doimiy siyosati va mas’uliyati barcha amaliy vositalardan... barcha layoqatli, ishlashni xohlaydigan va ish qidirayotgan barcha kishilarga ishga joylashish uchun tegishli imkon beradigan shart-sharoitlami yaratish va qo’llab-quvvatlash maqsadida foydalanishdan iborat, deb e’lon qiladi...»[6].
Samuelson Qonunning ana shu qismini tsitata qilib keltirar ekan, bunday deb yozgan: «Aholining ish bilan bandligi to’g ’risidagi 1946 yilgi Qonun mamlakatimizda joriy etilgan muhim yangilik hisoblanadi. U hukumat zimmasiga ish bilan bandlikni ta’minlash uchun mas’uliyat yukladi va aniq harakatlar uchun hukumat va kongressda tegishli mexanizm yaratildi»[6]. Shuni ta’kidlash muhimki, aholini ish bilan ta’minlash to’g ’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunida ham bu masala o ’z aksini topgan bo’lib, uni amaliy jihatdan mukammal holga keltirgan.
Aholini ish bilan bandligining yangi mikroiqtisodiy nazariyasi mehnat bozorini ichki tomondan bir xil bo’lmagan va nihoyat darajada dinamik o ’zgaruvchan va harakatchan tizim deb hisoblaydiganlar yangi nazariyani aks ettiradi. Iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi bo’yicha yondashish, avvalo, Ch.Xolt, Ch.Perri, M.Feldsteynlaming tadqiqotlari bilan bog’liq. Bu nazariyani ilgari suruvchi olimlar ishsizlikdan, odatda, oila boquvchisini yo’qotgan xotin-qizlar va ijtimoiy himoyaga muhtoj yoshlar ko’proq jabrlanishini k o ’rsatib berdilar. Ilmiy iste’molga yangi ko’rsatkich - tugallangan ishsizlikning o’rtacha muddati, ya’ni ishsizlikning boshlanishidan oxirigacha bo’lgan muddati kiritilgan edi. Odatda, bu muddat ko’pi bilan bir, bir yarim oyni tashkil etishi aniqlandi.
Masalaga dinamik yondashish tarafdorlari tahlil qilish uchun ishsizlik turlarini aniqlashda mehnat bozoridagi ishchi kuchi oqimlari tasniflanishini qo’lladilar. Bu nazariya mualliflari ishsizlikni umuman emas, balki ishchi kuchining har bir alohida toifasiga nisbatan tushuntirish, mehnat bozoridagi har bir oqimga tegishli bo’lgan o ’ziga xos sabablar va ish bilan band emaslik manbalarini izlab topish lozim deb, hisoblamoqdalar. Ishsizlik muammosini ular ish o ’rinlari surunkali ravishda etishmasligiga emas, balki ko’plab kishilaming olingan ish o’mida uzoq saqlanib qola olmasliklarida deb bilgan edilar. Bu iqtisodchilar soliqlami kamaytirish, ishsizlik yuzasidan beriladigan nafaqalar miqdorini qisqartirish, qonunda belgilangan eng kam ish haqi darajasini bekor qilish yoki pasaytirish, mehnat bozoridagi axborot tizimini takomillashtirishni jamiyatning iqtisodiyotga ta’sir etishi choratadbirlari sifatida taklif etdi lar.
Muvozanat modellari, tozalanmaydigan bozorlar paradigmasi ish bilan bandlik yangi makroiqtisodiy nazariyasiga kiradi. Ushbu kontseptsiyalar ishsizlikka uzoq davom etadigan o ’zgarmas muvozanatsizlik fenomeni deb qarashni aks ettiradi. Bu kontseptsiyalarda ishsizlik ayrim bozorlaming umumiy muvofiqlashtirilmaganligi bilan izohlanadi. Keyns nazariyasidagidek, faqat mehnat bozoridagina emas, balki tovar bozoriga yoyilgan narxlar qat’iyligi va o ’zgarmasligi muvozanatsizlik modellarining umumiy shart-sharoili mavjud. Hai ikki bozorda narxlar qaysi darajalarda hosil bo’lganligiga qarab iqtisodiyotda quyidagi tartiblarda tasniflar amalga oshadi:
• Keynscha ishsizlik tartibi, bostirilgan inflyatsiya tartibi (umumiy ortiqcha talab bilan tasniflanadi).
• Klassik ishsizlik tartibi mehnat bozoridagi taklifning ortiqchaligi va tovar bozoridagi tovaming ortiqchaligi bilan tasniflanadi.
• Chala iste’mol tartibi esa tovar bozoridagi talabning etishmasligi va mehnat bozoridagi taklifning etishmasligi bilan tasniflanadi.
• Val’rascha muvozanat bu to’rt tartibning tutashgan nuqtasi bo’lib, bunda bozorlaming birortasida ham na ortiqcha talab, na ortiqcha taklif bo’lmaydi, bitimlar muvozanatli narxlar bo’yicha amalga oshiriladi.
Shartnomaviy ish bilan bandlik nazariyasi iqtisodiyotda 70- yillaming o ’rtasida paydo bo’ldi. Deyarli bir vaqtda ushbu nazariyani D.Gordon, M.Beyli va K.Azariadislar ilgari surdilar. Mehnat bozoridagi sub’yektlaming davriy xatti-harakatini ushbu sub’yektlar o ’z iqtisodiy manfaatlari yo’lida harakat qiladilar degan fundamental aksioma bilan kelishtirishga urinish shartnomaviy nazariyaning boshlang’ich negizini tashkil etadi. Ushbu nazariya mualliflarining fikricha, munosabatlaming shartnomaviy tabiatga ega ekanligi mehnat bozoridagi sub’yektlar, hatto ular yozma shartnoma tuzmagan taqdirlarida ham o’zaro bog’laydi. Shunchaki ushbu holda shartnoma «implitsitli» bo’lib qoladi, ya’ni ochiq-oydin, yuridik jihatdan rasmiylashtirilgan bo’lmaydi, shunday bo’lsa-da, uning shartlariga tomonlar rioya etishga intiladilar, chunki bu o ’zaro manfaatdorlikka olib boradi.
Masalan, ko’pchilik mamlakatlarda inqiroz davrlarida ish haqini kamaytirmay, malakali xodimlami ushlab qolishga harakat qilinadi, chunki ular xodimlaming o’z xohishlari bilan bo’shab ketishlari natijasida yanada ko’p zarar ko’riladi. Lekin yuksalish davrida firmalar ish haqini oshirmaslik imkoniyatiga ega bo’ladi. Xodimlar ham ishga kirolmay qolish ehtimoli hamisha mavjudligini hisobga olib, tavakkal harakat qiladilar. Shu sababli ular ko’proq ish haqini oshirishdan ko’ra, barqarorlikni afzal ko’radilar.
Shunday qilib, ish haqi dinamikasi silliqlangan bo’lib chiqadi (inqiroz davrlarida ish haqi unchalik pasaymaydi va yuksalish davrlarida unchalik oshmaydi), u tekis traektoriya bo’ylab harakat qiladi. Ish haqining qat’iyligi «keynscha» tusini yo’qotib, shaxslaming iqtisodiy jihatdan idrok qilingan natijaga aylanadi.
Institutsional yo’nalish. Mazkur yo’nalish namoyandalari siyosat, mafkura, huquq va psixologiyani mehnatga joriy qilish va ishga tushirishining iqtisodiy shart-sharoitlari va qonunlariga nisbatan hal qiluvchi omillar deb qaraydilar. Bu mualliflar makroiqtisodiy tahlildan chetlashadilar, mehnat bozori tabiatining ayrim tarmoqlarini, professional va demografik guruhlar dinamikasining xususiyatiari bilan izohlashga urinadilar. Xususan, Adam, Shreder, Leyn yangi klassiklaming qarashlarini rad etib, ish bilan to’liq bandlikni mehnat qilishni xohlaydigan har qanday kishi ish topishi, shu jumladan, to’liq ish kuniga ish topishi mumkin bo’lgan holat deb ta’riflaydilar.
Adam, o’z navbatida sotsializmdagi «ortiq darajada ish bilan bandlik» yoki «yashirin ishsizlik» oqibatidagi talafotlami G’arb mamlakatlaridagi ishsizlik oqibatidagi talafotlar bilan taqqoslab, «haddan ortiq ish bilan bandlik» degan xulosaga keladi. Ma’naviy va ruhiy jihatdan og’ir yuk hisoblanadigan ishsizlik iqtisodiy jihatdan qanday yuk ekanligini gapirmasa ham bo’ladi, u jam iyatga ish bilan to’liq bandlikni tiklash va saqlashdan ham qimmatroqqa tushadi.
Fleksibillash kontseptsiyalari axborotlashtirish va komp’yuterlashtirish bilan bog’liq texnologiya, texnika, ishlab chiqarishdagi tub o ’zgarishlar davridagi boshqaruv innovatsiyasi sifatida yuzaga kelgan. Ushbu kontseptsiyalar mehnatni tashkil etish shakllari xilma-xilligining doimiy oshib borishi, ish vaqti moslashuvchan jadvallari va ishga yollashning yangi tizimlari (vaqtinchalik o ’zganing o ’mida ishlash, bir qancha funktsiyani bajarish) yoyilishini nazarda tutadi.
Moslashuvchan tarzda ish bilan band etish siyosatining tabiati ko’p jihatdan uning qo’shimcha ishchi kuchining muntazam ravishda jalb etishga zo’r berish yoki asosan, mehnat jamoasi doimiy o’zagining kasbiy harakatchanligini rivojlantirishga qarshi qaratilishi bilan belgilanadi. Birinchi holda gap ish bilan band etishni ekstemlash (ya’ni miqdoriy moslashuvchanlik), ikkinchi holda esa intemlash (ya’ni funktsional moslashuvchanlik) to’g ’risida borishini ifodalaydi.
Shunday qilib, ishsizlikni yalpi talab etishmasligi natijasida noilojdan ro’y beradigan hodisa deb tasavvur qilish (Keyns) va mehnat taklifining ish haqi darajasiga bog’liqligi, ish haqi oshirilmasligi inflyatsiyani pasaytirishi hamda ishlab chiqarish sharoiti va ish bilan bandlikka ijobiy ta’sir etishi to ’g ’risidagi tasavvurdan iborat ikki qarama-qarshi tendentsiya ish bilan bandlik nazariyasida hamon mavjudligini ko’rsatadi. Aholining ish bilan bandligi bo’yicha ba’zi kontseptsiyalaming qisqacha sharhi ish bilan bandlik munosabatlarini tartibga solish borasida to’plangan tajribalarni O’zbekistonda qo’llash mumkinligi to’g ’risida tasavvurlar uyg’otishi mumkin.

XULOSA
Аholini ish bilаn tа’minlаsh bu, fuqаrolаrning ehtiyojini qondirish bilаn bog’liq bo’lgаn, qonunlаrgа zid bo’lmаgаn vа bulаrgа ish hаqi (mеhnаt dаromаdi) kеltirаdigаn fаoliyati, bаndlikning аhvoli, uning eng muhim xususiyatlаri, milliy fаrovonlik hаqidа, iqtisodiy rivojlаnish sohаsidа tаnlаngаn yo’lning sаmаrаli ekаnligi to’g’risidа xulosа chiqаrish imkonini bеrаdi.
Ish bilаn bаnd аholini shаkllаnishi, qonuniy ish joyi vа mеhnаt dаromаdi bilаn tа’minlаngаn аholi sonini ko’pаyishi bilаn bog’liq bo’lib, mеhnat masalalari bilan bog’liq muammolarni hamda mеhnatga bo’lgan taklif va talablarni qondirish yo’llarini ochib bеradi.
Narxlar ish haqi nisbatining moslashuvchanligi - klassik iqtisodiy nazariyaning muhim qoidalaridan biri bo’lib, unga muvofiq sotuvchilar o’rtasidagi raqobat narxlaming qisqarishiga olib keladi, bu esa chiqimlaming kamaytirilishini, shu jumladan, ish haqini qisqartirish hisobiga kamaytirilishini talab qiladi. yollanma xodimlar o ’rtasidagi raqobat ulami bu bilan kelishishga undaydi. Narxlar bilan ish haqi nisbati shu tariqa belgilanadi.
Samarali talab - J.Keynsning fikricha, bandlikni belgilab beradigan asosiy omildir. U tadbirkorlar talab bildiradigan mehnat xarajatlarining hajmi jamiyatning iste’mol va yangi investitsiyalarga qiladigan xarajatlariga bog’liq bo’ladi, deb hisoblagan, bu esa samarali talabni tashkil etadi.
Multiplikator— xarajatlar (investitsiyalar)ning dastlabki o’zgarishiga qarab real sof milliy mahsulotning ko’p marta o’zgarishini tavsiflab beruvchi ko’rsatkich.
Byudjet-soliq (xazina) siyosati — byudjet xarajatlarini ko’paytirish yoki soliqlami kamaytirish yo’li bilan yoxud har ikkalasidan foydalanish yo’li bilan ishsizlikni bartaraf etish (qisqartirish) yuzasidan J.Keyns taklif etgan siyosat.
Bugungi kunda O’zbekistonda ishchi kuchini sotishga to’g’anoq bo’ladigan ma’muriy, huquqiy va iqtisodiy cheklovlar olib tashlangan. Ya’ni propiska tizimi bekor qilingan, davlat mulki monopoliyasi yo’q, aholini ish bilan ta’minlashning davlat mexanizmi taraqqiy etmoqda.
Hozirgi paytda bozor munosabatlari talabiga mos ravishda mehnat sifati o’sayotganligi an’anasi ko’zga chalinmoqda. Tashabbuskor, layoqatli mehnatkashlar guruhlari, o’z navbatida, mehnat sharoitiga o’z talablarini qo’ymoqdalar. Albatta, bu jarayon ko’ngildagidek kechayapti, deb bo’lmaydi. Bunga avvalo bizning bugungi iqtisodimizning o’tish davrida ekanligi o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Ikkinchidan esa iqtisodiy islohotlar o’z yo’lida ma’lum qiyinchiliklarga ham uchramoqda. Shu boisdan ham aholini ish bilan band qilish muammosini ko’p yillardan buyon bozor iqtisodi sharoitida yashayotgan ayrim davlatlar tajribasini ko’chirib olgan holda amaliyotga tatbiq etib emas, o’zimizdagi mavjud voqyelikni chuqur tahlil qilgan va yetarli saboqlar chiqargan holda yechish joiz.
Umuman olganda, yoshlarni ish bilan to’la ta’min qilish yagona va asosiy vazifa bo’lib qolmasligi kerak. Masalaning mohiyati shundan iboratki, aholini ish bilan ta’minlash va ish bilan band bo’lmagan aholining ijtimoiy muhofazasini oshirish ishlab chiqarish samaradorligi va sifati oshishiga, insonning to’laqonli hayot kechirishiga xizmat qilmog’i lozim