O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o'rta maxsus kasb-hunar ta'limi markazi

 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Jazodan ozod qilish deganda nimalarni tushunasiz? 
2. Jazodan ozod qilishning turlarini bayon eting. 
3. Jazoning ijro etish muddatlari o'tib ketganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish deganda nimalarni 
tushunasiz? 
4. Aybdorni chin ko'ngildan pushaymon boiganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish deganda nimalarni 
tushunasiz? 
5. Shartli hukmni bekor qilib jazoni ijro etishga nimalar asos bo'ladi? 
6. Shartli hukm qilingan shaxslarga qanday shartlar qo'yilishi mumkin? 
7. Jazoni o'tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish deganda nimalarni tushunasiz? 
8. Jazoni o'tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilishning asoslari qanday? 
9. Jazoni qolgan qismini yengilrog'i bilan almashtirish deganda nimalarni tushunasiz? 
10. Mehnat qobiliyatini yo'qotish munosabati bilan jazodan ozod qilish deganda nimalarni tushunasiz? 
11. Avf etish orqali jazodan ozod qilish nima? 
12. Jinoyat huquqida sudlanganlik nima? 
13. Sudlanganlikning huquqiy oqibatlari nimalardan iborat? 
14. Sudlanganlikning qanday muddatlari mavjud? 
15. Sudlanganlik muddatini bekor bo'lishining qanday turlarini bilasiz? 
 
 
18-bob. VOYAGA YETMAGANLAR
JAVOBGARLIGINING XUSUSIYATLARI
j 18.1. Voyaga yetmaganlar javobgarligi
Insonparvarlik va odillik prinsiplaridan kelib chiqib, Jinoyat kodeksining oltinchi bo'limi XV—XVI boblarida 
«Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari» belgilangan. Bu boblarda voyaga yetmaganlarga nisbatan 
tayingilanadigan jazo tizimi, jazo tayinlash qoidalari, javobgarlikdan, jazodan ozod qilish hollari aks ettirilgan. Bizga 
ma'lumki, sobiq Ittifoq davrida voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish va unga qarshi kura-shishga yetarli 
darajada (ba'zi kamchiliklarini e'tiborga olmagan holda) e'tibor berilgan bo'lsa ham, ammo Jinoyat qonunidagi bunday 
jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan normalar shu vaqtgacha biror marta ham tizimlashtirilgan holda hozirgi 
kodeksimizdagidek, alohida bir bo'limda berilmagan edi. Unda ko'rsatilgan normalar jinoiy javobgarlikning umumiy 
qoidalarini o'z ichiga olishi bilan birga, voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilganda ularga nisbatan jazo 
turlarining ancha takomil-lashganligi, sud ularga jazo tayinlashda o'smirning ruhiy rivojlan-ganlik darajasi, turmush 
sharoiti va tarbiyasini, sog'lig'ini, sodir etgan jinoyatining sabablarini, katta yoshdagi kishilar va vaziyatning jinoyat 

---

145 
sodir etilishidagi o'rnini e'tiborga olib, javobgarlik yoki jazodan ozod qilishda unga nisbatan davlatimiz tomonidan 
beriladigan bir qancha yengilliklarda ifodalanishi ko'rsatilganki, bunday holatlar kodeksning 7-moddasida ko'rsatilgan 
insonparvarlik prinsipining amalda qo'llanilayotganligiga misol bo'ladi. Voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir 
qilinganida, davlat tomonidan ularning bu qilmishiga beriladigan jazoning kattalarga beriladigan jazoga nisbatan ancha 
yumshoqligi qadimgi quldorlik davlatlariga ham xos bo'lganligini Rim davlatining «XII jadval qonunlari»da ham 
uchratamiz. 
Amaliyotchilar va olimlar o'rtasida ko'p yillardan beri voyaga yetmaganlarning javobgarligini qonunda alohida 
ajratib ko'rsatilishi zarurligi to'g'risida turli fikrlar mavjud bo'lib, bu masala 1994-yil qabul qilingan Jinoyat kodeksida 
o'z aksini topdi. Voyaga yetmaganlarning javobgarligi xususida jinoyat huquqi fanida turli fikrlar bildirilgan bo'lib, 
aybdor shaxsning ahamiyati sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavfliligi darajasidan kam emasligi 
ta'kidlanadi. 
Jinoyat kodeksining 17-moddasi, 5-qismiga muvofiq o'n sakkiz yoshga to'lgunga qadar jinoyat sodir etgan 
shaxslar umumiy qoidalarga asosan va Jinoyat kodeksining oltinchi bo'limida nazarda tutilgan xususiyatlar hisobga 
olingan holda javobgarlikka tortiladilar. Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi 163 ta normasida voyaga yetmaganlar 
uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. 
Voyaga yetmagan shaxs deganda, jinoyat sodir etgunga qadar 16 yoshga to'lgan, ammo 18 yoshga to'lmagan 
shaxs tushuniladi. Umumiy qoidaga muvofiq 16 yoshga to'lgan, aqli raso shaxslar jinoyat subyekti yoshiga yetgan 
hisoblanadilar. Ba'zi jinoyatlar uchun subyekt yoshi 14 yosh qilib belgilangan. Javobgarlikni og'irlashtrruvchi holatlarda 
qasddan odam o'ldirganlik jinoyati uchun subyekt yoshi 13 yosh belgilangan. 
Ko'pchilik davlatlarning jinoyat qonunchiligida voyaga yetma-ganlarni jinoiy javobgarlikka tortishning eng kam 
yosh chegarasi belgilangan. Bu yoshga yetmagan, lekin jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan voyaga yetmagan 
shaxslar jinoiy javobgarlikka tortilmasdan, balki ijtimoiy yordamga muhtoj bo'ladilar. 1989-yil BMTning Bosh 
assambleyasi tomonidan «Bolalar huquqlari to'g'risida»gi Konvensiya qabul qilingan bo'lib, u jinoiy yo'lga kirib qolgan 
bolalar va voyaga yetmaganlarning huquqlarini himoya qilish bo'yicha qator normalarni o'z ichiga oladi. Konven-siyaga 
muvofiq bolalar deganda, o'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar tushuniladi. Bu ta'rif O'zbekiston Respublikasi Jinoyat 
kodeksidagi voyaga yetmaganlar tushunchasiga mos keladi. Konvensiya voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikka 
tortishning minimal muddatini belgilaydi. Lekin qator davlatlarda bu yosh chegarasi belgilanganidan ham kam bo'lishi 
mumkin Masalan, Irlandiya jinoyat qonunchiligida subyekt yoshi 7 yosh, Yaponiyada 13 yosh, Niderlandiyada 12 yosh 
qilib belgilangan. Jinoyat qonunchiligida subyekt yoshining bunday belgilanishi shaxsning aqliy va jismoniy 
rivojlanganlik darajasidan kelib chiqqan. 
Voyaga yetmagan shaxslar uchun javobgarlikni belgilovchi normalar ikkiga bo'linadi: 
1) jinoyat sodir etgunga qadar voyaga yetmaganlarga nisbatan qoilaniladigan normalar; 
2) norma qo'llangunga qadar voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan qo'llaniladigan majburlov choralari. 
Voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan qo'llaniladigan normalar o'ziga xos xususiyatga ega bo'lib, ularni 
quyidagi ikki gurahga bo'lish mumkin: 
•