O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

 
 HAJM HISOBLAGICHLARI 
Hajm hisoblagichlarining ishlash usuli moddaning muayyan hajmini o'lchash 
kamerasidan bosimlar farqi ta'sirida chiqarilishiga asoslangan. Ular asosan toza 
mexanikaviy aralashmalarsiz bo'lgan suyuqlik va gazlar miqdorini o'lchashga 
mo'ljallangan. 
Ovalsimon shesternyali, cho'michli hisoblagichlar, porshenli, diskali va 
rotatsion hisoblagichlar hajm hisoblagichlari turiga kiradi. 
Ovalsimon shesternyali suyuqlik hisoblagichlari Kimyo va oziq-ovqat sanoatida 
keng qo'llaniladi. Bu asboblarda o'lchash kamerasi 
2 
orqali oqib o'tayotgan suyuqlik 
ovalsimon shesternyalar 5 va 
4 
ni aylanma harakatga keltiradi (5.6- rasm). 
Ovalsimon shesternyalar esa o'z navbatida moddaning ma'lum hajmga ega bo'lgan 
qismini o'lchash kamerasi devori 
1 
oralig'ida ajratib oladi. Shesternyalar bir marta 
to'liq aylanganda, hisoblagich o'lchash kamerasining bo'sh hajmi yuzasi yig'indisiga 
teng miqdorda suyuqlikni ajratib oladi. 
Hisoblagich orqali o'tayotgan suyuqlik miqdori hisoblash mexanizmi bilan 
bog'langan shesternyaning aylanishlar soni bilan aniqlanadi. Sanoatda 0,8 dan 36 m
3
soat chegarada o'lchashni ta'minlaydigan hisoblagichlar ishlab chiqariladi. Shartli 
o'tish diametri 15-80 mm; o'lchash aniqligi 0,5 %. 
Katta hajmdagi gaz miqdorini o'lchash uchun rotatsion hisoblagichlar 
qo'llaniladi.

---

112 
 
 
5.6- rasm
. 
Ovalsimon shestemyali hajm hisoblagichlari. 
 
 
 AVTOMAT TAROZILAR VA DOZATORLAR
Ag'darma cho'michli avtomatik tarozi 
Kimyo va oziq-ovqat sanoati korxonalarida tayyor mahsulotlarni, yordamchi 
materiallarni va xom-ashyolarni hisobga olish uchun avtomat tarozilar keng 
qo'llaniladi. Mustaqil davlatlar hamdo'stligi sanoatida uzluksiz (konveyerli) va 
uzlukli (porsiyali) ishlaydigan avtomat tarozilar ishlab chiqariladi. 
Ag'darma cho'michli avtomatik tarozining prinsipial sxemasi 5.7-rasmda 
ko'rsatilgan. Keng yelkali posongi 
1 
ning bir yelkasiga osma 3 orqali cho'mich 
4 
o'rnatilgan, ikkinchi yelkasiga esa tarozi toshi 
3 
qo'yilgan tosh ushlagich 
5 
osilgan. 
Cho'mich bo'sh turgan paytda og'irlik markazi 
5 
cho'michning orqa tarafidagi 
posangi 
6 
ta'sirida osma nuqtaning o'ng tarafida turadi, cho'mich osma nuqta atrofida 
aylanishga intiladi, bunga tayanch 7 to'sqinlik qiladi. To'ldirilgan cho'michning 
og'irlik markazi S
1
 
holatga keladi, ya'ni osma nuqtasining chap tarafiga o'tadi. To'la 
cho'michning aylanishiga cho'michning tashqarisidan yon devoriga ishlangan va 
osma 
3 
bilan sharnir orqali bog'langan hamda lo'kidon 
9 
ga tayangan prizma 
8 
to'sqinlik qiladi. Cho'mich ta'minlovchi voronka 
10 
orqali to'ldiriladi. Voronkaning 
chiqish teshigi to'siq 
11 
bilan berkiladi. 
Cho'mich to'lib, muvozanat o'rnatilganda, tosh ushlagich tepaga ko'tarilib 
richaglar yordamida (rasmda ko'rsatilmagan) to'siq 11 ni berkitadi. Tortilayotgan 
materialning tarozi pallasiga kelishi tugatilgandan so'ng, to'la cho'mich inersiyaga 
muvofiq pastga harakatini davom ettiradi. Cho'mich pastga tushganida lo'kidon 
9 
harakatsiz tayanch 
12 
bilan uchrashadi, ko'tarilishda esa u prizma 
8 
dan chiqib 
ketadi. To'siqdan ozod bo'lgan cho'mich soat strelkasi yo'nalishiga qarshi aylanadi, 
cho'michdagi materialning og'irligi va bosimi ta'sirida eshikcha 
13 
ocqilib, 
cho'michdagi material to'kiladi. Tosh ushlagichning pastki qismida skoba 
14 
o'rnatilgan, skoba harakatsiz tayanch 15 ta'sirida cho'mich harakatini cheklaydi. 
Cho'michning bo'shashi paytida toshlar pastga tushib, cho'mich ko'tariladi. Cho'mich 

---

113 
batamom bo'shaganida, og'irlik markazi osma nuqtasiga nisbatan o'ngga o'tishi 
tufayli, cho'mich soat strelkasi yo'nalishi bo'yicha aylanadi va boshlang'ich holatiga 
keladi. Cho'michning aylanishi bilan birga to'siq 
11 
ochiladi va cho'mich yana 
to'ldiriladi. Bunday tarozilarning xatosi 5 - 1 %
. 
Ularning hajmi turlicha bo'ladi. 
 
5.7- rasm.
 
Ag'darma cho'michli avtomatik tarozining prinsipial sxemasi.