O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

Chiziqli va burchakli ko'chishning o'lchash o'zgartgichlari. 
Chiziqli va burchakli ko'chishlar kuch, kuchlanish va boshqa noelektrik 
kattaliklarni o'lchash uchun potensiometrik, induktiv, sig'imli va boshqa o'lchash 
o'zgartgichlari ishlatilib, ularda ko'chish (harakat) bevosita R, L, C elektrik
qarshiliklarga hamda induksion aylanish tezligi va burilish burchagi elektr 
yurituvchi kuchga aylantiriladi. 
Potentsiometrik (reostatli) o'zgartgichlar. 
Bu o'zgartgichlarda kirish signali bo'lib, surgichning chiziqli va burchakli harakati, 
chiqish signali esa reostatning aktiv qarshiligi - R bo'lib hisoblanadi. Potensiometr 
surgichi bilan bog'langan detal harakati elektrik zanjirning qarshiligini o'zgartiradi.
Potentsiometrik o'zgartgichning xarakteristikasi o'zgaradigan kuchlanish bilan 
so'rg'ich harakati o'rtasidagi bog'lanishdir, ya'ni
Uchiq 
= f(x); (1.9) 
1.1-rasm. Potentsiometrik o'zgartgichning sxemasi. 
1.1 - rasmda to'g'ri karkasli va aylana karkasli potentsiometrik o'zgartgichlar 
ko'rsatilgan. Ularda surgichning harakati reostatning aktiv qarshiligini o'zgartiradi. 
1.1.a- rasmda tasvirlangan sxema uchun o'zgartgichning chiqish kuchlanishi 
quyidagi formula bilan hisoblanadi:
U
chiq
= 
K
K
U
m


; (1.10.) 
Bu yerda: 
m
U
- manba kuchlanishi; 
K- potensiometr surgichning nisbiy ko'chishi; 
1.1.b -rasmdagi grafikda potensiometrning chiqish kuchlanishining surgich 
harakati X bilan bog'lanishi ko'rsatilgan.

---

14 
Potentsiometr nagruzkasi Rn=

bo'lsa, uning statik xarakteristikasi
chiq
U
= 
)
(
x
f
- to'g'ri chiziqli (1 chiziq). Bu holda chiqish kuchlanishining formulasi
chiq
U
=
K
U
n
ko'rinishiga keladi. Potentsiometrning yukli holatida xarakteristikasining chiziqligi 
shuncha kamayadi.Burchakli ko'chishlarni o'lchash uchun aylana karkasli 
potentsiometrik o'zgartgichlar ishlatiladi. Uning karkasi izolyatsiyalangan 
materialdan (plastmassa, tekstolit, keramik va boshqalar) yarim aylana shaklida 
yasalib, katta solishtirma qarshilikka va kichik issiqlikdan qarshilikning o'zarish 
koeffitsentiga ega sim bilan o'ralgan bo'ladi. Ularda simli reostat qarshiligining 
o'zgarishi burchakli ko'chishga mos keladi.Potentsiometrik o'zgartgichlarning 
afzalligi 
ular 
konstruksiyasining 
oddiyligi, 
signalni 
kuchaytirish 
kerak 
emasligidir.Reostat kontaktlarining sirg'anishi-ularning kamchiligidir.