|
19-MAVZU: XX asrning ikkinchi yarmi XXI asr boshlarida Vengriya Respublikasi
Reja:
Vengriyada sotsializmning qaror topishi;
Sotsializm inqirozi. Demokratiyaning qaror topishi
Tayanch so’zlar: F. Nad, Z. Tildi, A. Sakashich, Vengriya mehnatkashlar partiyasi, M. Rakoshi, Ya. Kadar, Erkin Demokratik Ittifoq, Karoy Grosu, Arpada Gens
Vengeriya 1946-yil 1-fevralda Vengriya respublika deb e'lon qilindi. F. Nad Bosh vazir egalladi. Ko'p o'tmay kommunistlar bilan kelisholmay, Shveysariyaga ketib qoldi. Z. Tildi mamlakat Prezidenti lavozimiga o'tirib, 1948-yil avgustgacha ishladi. Shu davrdan uning o'rniga A. Sakashich keldi. 1948-yil iyunida SDP va VKP birlashib, Vengriya mehnatkashlar partiyasi (VMP) tashkil topdi. Shu davrdan boshlab M. Rakoshi 1956-yil iyuligacha partiya rahbari bo'lib ishladi.
1956-yil 25-oktabrda Budapeshtda mavjud tuzumga qarshi qo'zg'olon ko'tarildi. Qo'zg'olonni bostirishni va'da bergan I. Nad Bosh vazir etib tayinlandi. Lekin u va'dasini buzib, mamlakatning Varshava shartnomasidan chiqishini, sovet qo'shinlarining olib ketilishini talab qildi. E. Gerening 4 oylik boshqaruvidan so'ng VMP rahbarligiga Ya. Kadar keldi. 1956-yil 4-noyabrda sovet tanklari isyonni bostirdi. 1. Nad qamoqqa olinib, 1958-yil 17-iyunda qatl etildi.
60-yillarda iqtisodiyotda kam xomashyo talab qiladigan sohalarni rivojlantirish yo'lga qo'yildi. Aholi talabidan kelib chiqib, ijtimoiy sohaga, xalqni zarur ehtiyoj mollari bilan ta'minlashga e'tibor qaratildi. Qishloqda 98 foiz yer sotsialistik sektor qo'liga o'tdi. Sovet davlati katta yordam ko'rsatdi.
Lekin islohotlar kutgan natijani bermadi. 80-yillarda ahvol murakkab-lashib, mamlakatni 22 yil idora qilgan Yanosh Kadar o'rniga Karoy Grosu keldi.
1990-yilgi saylovlarda koalitsion hukumat tuzilib, uni Iojef Antall boshqardi. Mamlakat Prezidenti etib Erkin Demokratik Ittifoq (EDI) rah-bari Arpada Gens saylandi. Vengriyada 1994-yildan ishlab chiqarish o'sdi. 1990-yilda yalpi ichki mahsulotning 90 foizini nodavlat sektori beraboshla-di. Vengriya Yevropa Ittifoqi va 1998-yilda NATOga a'zo bo'ldi. Hozir mamlakat Prezidenti Ferens Madldir.
1945-yil 28-iyunda Polsha emigrant hukumati va 1 Polsha milliy-ozodlik komiteti birlashtirilib, Milliy birlik hukumati tuzildi. Bosh vazir lavozimini E. Osubka-Moravskiy, uning o'rinbosari lavozimini S. Mikolaychik (1901—1966) egalladi. Bir qator islohotlar o'tkazilib, yangijamiyat qurishga kirishildi. 1947-yil 17-yanvarda Polsha seymiga saylovlar bo'lib o'tdi va Boleslav Berut (1892—1956) mamlakat Prezidenti, Yu. Sirankevich esa hukumat raisi vazifalarini qo'lga kiritishdi. B. Berut 1948-yiI dekabrdan Polsha birlashgan ishchi partiyasi (PBIP) rahbari ham bo'lib qoldi.
50-yillarda sanoatda sezilarli o'zgarishlar bo'ldi. 10 mingdan ortiq kooperativlar tuzildi. Ammo kollektivlashtirishda jiddiy xatolarga yo'l qo'yildi. 1956-yil martida B. Berut vafotidan keyin partiyada ham birlik bo'lmadi. Xalqning noroziligi kuchaydi. Mamlakatda siyosiy inqiroz boshlandi. lyun oyida ishchilar ish tashladi, talabalar namoyishga chiqdi. Xalq harakati mamlakat armiyasi tomonidan qonga botirildi. To'qnashuvda 53 kishi oidirildi.
1956-yil oktabr oyida V. Gomulka (1905—1982) partiya rahbarligiga keldi. Xalq birligi fronti tuzilib, hukumatga barcha partiyalar vakillari kiritildi va unga Yu. Sirankevich boshchilik qildi. V. Gomulka tutgan yo'l ham o'zini oqlamadi. 1970-yil dekabrda oziq-ovqat tovarlari narxi oshishi e'lon qilindi. Bu ommaviy norozilikka sabab bo'ldi.
Natijada 1970-yil 20-dekabrda partiya rahbarligiga E. Gerek (1913— 2002) keldi. Hukumat «o'ta industrlashtirish» siyosatini yuritdi. Tashqi qarz 23 mlrd dollarga yetdi. Yetishmovchilik kuchaydi. Olibsotarlik va jinoyat o'sdi. 1980-yilda ommaviy ish tashlashlar boshlandi.
1981-yilda «Birdamlik» harakati tashkil etildi. Uning rahbari ishchi-elektrik Lex Valensa edi. 1981 -yil fevralida V. Yaruzelskiy Bosh vazir, sentabrda esa partiya rahbari etib saylandi. 14-dekabrda mamlakatda harbiy holat e'lon qilindi. «Birdamlik» taqiqlandi, rahbarlari esa qamaldi.
1983-yil yozida harbiy holat bekor qilindi. Korxonalar xususiylashtirila boshlandi. 1988-yil iyulidan 1990-yil dekabrigacha V. Yaruzelskiy mamlakat Prezidenti lavozimida ishladi. Hukumatni L. Valensaning safdoshi T. Mo-zaveskiy boshqardi.
1990-yilda PBIP faoliyati tugadi. Dekabr oyida Lex Valensa Prezident-likka saylandi. 1993-yilda 70 foiz korxona xususiylashtirildi. «Shok terapiyasi» amalga oshirildi. Demokratiyani rivojlantirish choralari ko'rildi. Qator qiyinchiliklar yuzaga keldi.
1995-yilgi saylovlarda A. Kvasnevskiy Prezidentlikka saylandi. Polsha Yevropa Ittifoqi va NATOga qabul qilindi.
Sharqiy Yevropa davlatlarida kommunistik partiyalar qay tariqa hokimiyat tepasiga keldi?
Nega Sovetlar namunasidagi sotsializm inqirozga yuz tutishi muqarrar edi?
«Totalitar sotsializm» ning qanday jamiyat ekanligini izohlab bering.
80-yillar oxiri — 90-yillar boshida Sharqiy Yevropa davlatlarida ro'y bergan demokratik inqiloblarning oqibatlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
Do'stlaringiz bilan baham: |
