O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

J. J. TOMSON
(1856–1940)
Ekran
Oltin
qog‘oz
Manba
47- rasm.
a
- zarra
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

95
rilgàn bo‘lib, zàrràlàr mà’lum yo‘nàlishdàginà chiqàrilàdi và bîshqà
yo‘nàlishdàgilàrini qo‘rg‘îshin dåvîrlàr yutib qîlàdi. 
a
- zàrràlàrning
yo‘ligà pårpåndikular qilib 1 
m
m qàlinlikdagi îltin qîg‘îz qo‘yilgàn.
Îltin qîg‘îzdàn o‘tgàn 
a
- zàrràlàrning yo‘nàlishi ekràn yordàmidà
qàyd qilingàn. Råzårfîrd o‘z tàjribàsidà 
a
- zàrràlàrning bir qismi
dàstlàbki yo‘nàlishidàn mà’lum burchàklàrgà îg‘ishini và hàttî
îltin qîg‘îzdàn qàytuvchi zàrràlàr hàm bo‘lishini qàyd etgàn.
Gàrchi bundày hîl 10 000 tà zàrràdàn bittàsidà kuzàtilsà-dà,
Òîmsîn mîdåli nuqtàyi nàzàridàn mutlàqî tushunàrsiz edi.
Råzårfîrd tàjribàsidàn õulîsà.
«Òàrvuz»ning màrkàzigà yo‘nàl-
tirilgàn o‘q uni tåshib o‘tmày îrqàgà qàytgàndà biz qàndày õulîsà
chiqàrgàn bo‘lsàk, Råzårfîrd hàm o‘z tàjribàsi nàtijàsidàn shundày
õulîsà chiqàrgàn. Ushbu õulîsàgà muvîfiq, àtîmning màrkàzidà
undàn 10 000 màrtà kichik, ya’ni kàttàligi 10
-
14
m bo‘lgàn o‘zàk
(yadrî) màvjud bo‘lmîg‘i kåràk. Yadrîdà àtîmning musbàt zàryadi
và màssàsining àsîsiy qismi (qàriyb 95 fîizi) mujàssàmlàshgàn.
Àgàr 
a
- zàrrà îltin qîg‘îzdàgi àtîm yadrîsidàn uzîqdàn o‘tsà,
o‘z yo‘nàlishini o‘zgàrtirmàydi (48- ràsm). Àgàr yadrîgà duch
kålib qîlsà, îrqàgà qàytishi kuzàtilàdi. Yadrî àtîmdàn 10 000 màrtà
kichik bo‘lgàni uchun 
a
- zàrràlàrning 10 000 tàdàn bittàsi u bilàn
to‘qnàshishi và îrqàgà qàytishi kuzàtilgàn.
Õo‘sh, undà àtîm qàndày tuzilgàn?
Àtîmning yadrîviy (plànåtàr) mîdåli.
Òàjribà nàtijàlàri àsîsidà
Råzårfîrd 1911- yildà àtîmning yadrîviy (plànåtàr) mîdålini tàklif
qildi. Ushbu mîdålgà ko‘ra àtîm jàjjiginà quyosh siståmàsidåk tàsàv-
vur qilinàdi. Elåktrînlàr yadrî àtrîfidà (yopiq) îrbitàlàr – àtîm-
ning elåktrîn qîbig‘i bo‘ylàb hàràkàtlànàdi và ulàrning zàryadi
yadrîdàgi musbàt zàryadgà tång (49- ràsm).
Òàklif qilingàn mîdål àtîmning tuzilishi hàqidà to‘là õulîsà
chiqàrishgà imkîn båràdimi? Àfsuski, yo‘q.
Atom
a
- zarralar
Elektron
Ze