O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Partenogenez. Urug‘lanmasdan ko‘payish.
Ba’zi hayvonlarda
(chuvalchanglar, asalarilar, chumolilar, o‘simlik bitlari, tuban
qisqichbaqasimonlar) tuxum hujayra otalanmasdan rivojlanishi
mumkin. Bunday rivojlanishi partenogenez (
partenoz
– yunoncha
qiz, 
genezis
– tug‘ilish) ya’ni bokiralik ko‘payish deb ataladi. Jinsiy
ko‘payishning bu xilini XVIII asrning o‘rtalarida shved olimi
Bonne (1720–1739-y.) tomonidan aniqlangan. Hozirgi vaqtda
partenogenez faqat tabiiy holda uchrabgina qolmay, balki uni
sun’iy olish imkoniyati ham yaratilgan.
Partenogenez o‘simliklar olamida ham, hayvonot olamida ham
uchraydi. Tabiiy partenogenez ko‘pgina bo‘g‘imoyoqlilarda kuzati-
ladi. Masalan chumoli va arilarda kuzatiladi. Urg‘ochi arining
tuxum hujayrasi urug‘lanmasdan rivojlanadi. Partenogenez natijasi-
da individ populyatsiyasi tezda ko‘payadi. Sun’iy partenogenez
132
Hujayra va rivojlanish biologiyasi
10-j a d v a l
Jinsiy ko‘payish xillari
Jinsiy
ko‘payish
Bir hujayralilarda
Ko‘p
hujayralilarda
Konyugatsiya
Kopulyatsiya
Urug‘lanib ko‘payish
Urug‘lanmasdan ko‘pa-
yish (partenogenez)
Androgenez

---

odam tomonidan olib boriladi. Bunda
fizik (mexanik ta’sirlar, elektr toki,
issiqlik, sovuqlik va boshqa moddalar)
va kimyoviy omillardan foydalaniladi.
Masalan, urug‘lanmagan baqa tuxum
hujayrasiga nina bilan ta’sir qilib,
undan yetuk baqani rivojlantirish
mumkin, ularning hammasi urg‘ochi
jinsli bo‘ladi. Ko‘pincha tut ipak qur-
tida olib boriladi. Boris Lvovich
Astaurov (1904—1974) sun’iy par-
tenogenez yordamida irsiy jihatdan
qimmatli bo‘lgan urg‘ochi ipak qurt-
larini yaratish usulini ishlab chiqqan
(B.L.Astaurov partenogenez va
androgenez usullaridan foydalangan)
(50-rasm)
.
Androgenez.
Tabiiy va sun’iy