o’lchash vositalari uchun qiyoslash sxemasi - birlik o’lchamini
etalondan ishchi o’lchash vositalariga uzatishda qatnashuvchi o’lchash
vositalarining tobe’ligini belgilovchi me’yoriy hujjat (uzatish usullari
va uzatish xatoligi ko’rsatilgan bo’ladi);
davlat qiyoslash sxemasi - mamlakatda bor bo’lgan barcha
mazkur kattalikni o’lchash vositalariga nisbatan qo’llaniladigan
qiyoslash sxemasi
mahalliy qiyoslash sxemasi - hudud, soha, mahkama yoki
alohida muassasa (tashkilot) da qo’llaniladi-gan, mazkur kattalikni
o’lchash vosi-talariga nisbatan qo’llaniladigan qiyoslash sxemasi.
o’lchash vositalarini qiyoslash - o’lchash vositalarining
belgilangan talablarga mosligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida
davlat metrologik xizmati idorasi yoki bu ishga vakolatli boshqa
idoralar (tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar majmui.
132
o’lchash vositalarini birlamchi qiyoslash o’lchash vositasini
ishlab chiqaril-ganda yoki ta’mirlangandan keyin, shuninglek o’lchash
vositasini chet eldan to’p-to’p qilib keltirishda, sotishda bajariladigan
qiyoslash
o’lchash vositalarini davriy qiyoslash o’lchash vositasini
foydalanish davrida ma’lum vaqt oraliqlarida qiyoslash. Davriy
qiyoslash uchun qiyoslashlararo vaqt oraliqlari u yoki bu o’lchash
vositasinig barqarorligiga qarab qiyoslash me’yoriy hujjatlarida
belgilanadi va bir oydan bir necha yilgacha belgilanishi mumkin.
qiyoslash laboratoriyasi - o’lchash vositalarini qiyoslashni
o’ziga berilgan huquqqa muvofiq bajaradigan metrologik xizmat
idorasi.
o’lchash vositalarini navbatdan tashqari qiyoslash o’lchash
vositasini navbatdagi davriy qiyoslash muddati kelmasdan oldin
bajariladigan qiyoslash. Navbatdan tashqari qiyoslash zaruriyati turli
sabablar:
o’lchash
vositasining
metrologik
xususiyatlari
yomonlashgan yoki bunga gumon paydo bo’lganda, foydalanish
sharoitlari buzilganda, qiyoslash tamg’asi buzilganda va boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi.
.
Boshlang’ich etalonlarni davlat metrologik xizmati idoralari
tomonidan qiyoslash va (bu idoralar tomonidan qiyoslani-shi mumkin
bo’lmagan) noyob o’lchash vositalarini qiyoslash ixtisoslik bo’yicha
davlat ilmiy metrologik markazlar (DIMM) kuchi bilan amalga
oshiriladi. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati bajarilishi lozim
bo’lgan o’lchash vositalari qiyoslanadi. Qiyoslashda etalondan
foydalaniladi. Qiyoslash ishlari qiyoslash bo’yicha me’yoriy
hujjatlarda belgilangan majburiy talablarga muvofiq bajariladi.
Qiyoslashni maxsus o’qitilgan, Davlat metrologik xizmat idoralari
tomonidan qiyoslovchilar sifatida attestasiyalangan mutaxassislar
bajaradi. Qo’llanishga yaroqli deb tan olingan o’lchash vositalarini
qiyoslash natijalari qiyoslanganlik to’g’risida guvohnoma berib,
qiyoslanganlik tamg’asini bosib yoki qiyoslash bo’yicha me’yoriy
hujjatlarda belgilangan boshqa usullar bilan rasmiylashtiriladi.
Qiyoslashni o’tkazish huquqini berish mumkin bo’lgan boshqa rasmiy
vakolatli idoralar sifatida yuridik shaxslarning akkreditlangan
metrologik xizmatlari qatnashadi. O’lchash vositalarini qiyoslash
133
huquqini berish akkreditasiyasi bunga vakolatli davlat boshqaruv
idorasi tomonidan o’tkaziladi.
O’lchash vositalarini kiyoslash ishlarini tashkillashtirishda
javobgarlik o’lchash vositalarini ishlab chikaruvchi, ta’mirlovchi va
kiyoslash ishlarini olib boruvchi korxona va tashkilot raxbarlariga
yuklanadi.
O’lchash vositalarini kiyoslashni me’yoriy xujjatga va O’zstandart
agentligi tomonidan ko’rsatilgan kiyoslash vositalari va metodiga yoki
metodik ko’rsatmalariga muvofik tarzda olib borilishi kerak.
Savol va topshiriqlar
1. O’lchash asbobi deb qanday vositaga aytiladi ?
2. O’lchash asboblari struktura sxemasining turi bo’yicha qanday
asboblarga bo’linadi ?
3. O’lchash vositalarining asosiy metrologik tavsiflari to’g’risida
gapirib bering.
4. O’lchash vositalarining qanday aniqlik xossalari bor va u nima
ma’noni anglatadi?
5. O’lchash o’zgartkichlarining keng tarqalgan turlari to’g’risida
tushuncha bering.
6. O’lchash asboblaridagi asosiy tarkiblar.
7. Analog o’lchash asboblar haqida umumiy ma’lumot bering.
8. Magnitoelaektrik o’lchash asboblari haqida gapirib bering.
9. Elektoromagnit o’lchash asboblari haqida tushuncha bering.
10. Elektorodinamik o’lchash asboblari haqida gapirib bering.
11. Raqamli o’lchash asboblari.
12. O’lchash asboblaridagi shartli belgilar.
13. Elektr o’lchash asboblariningturlari to’g’risida nimalarni bilasiz ?
14. Elektr o’lchash asboblari ma’lumotlarni ko’rsatishlariga qarab
qanday turlarga bo’linadi ?
15. Raqamli o’lchash asboblariga ta’rif bering.
16. O’lchash texnikasidagi yangi o’lchash usullari to’g’risida
tushuncha bering.
17. O’lchash texnikasidagi avtomatlashtirilgan tizimlar to’g’risida
so’zlab bering.
18. O’lchash texnikasining hozirgi kundagi holati qanday ?
19. O’lchash texnikasining rivojlanish istiqbollari to’g’risida gapirib
bering.
134
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ismatullaev P.R., Ma’rufov E.A., Abdullaev A.X. Metrologiya
bo’yicha izohli lug’at. Toshkent, 1993 y.
2. Ismatullaev P.R., To’xtamurodov Z.T. Sifat va sertifikat.
Кonstruktor IChB. 1994 y.
3. Ismatullaev P.R., To’xtamurodov Z.T., Abdullaev A.X.
Standartlashtirish,
metrologiya
va
sertifikatlashtirishga
muqaddima. Кonstruktor IChB. 1995 y.
4. Кro’lova A.N. Osnovo’ metrologii, standartizasii i sertifikasii.
M.: Audit, 1998 g, YuNITI.
5. O’zRST 8.010-93. Metrologiya. Atamalar va ta’riflar.
6. O’zRST 1.0-92. O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish
davlat tizimi. Asosiy qoidalar.
7. O’zRST 5.0-92. O’zbekiston Respublikasi milliy sertifikatlash
tizimi. Asosiy qoidalar.
8. Ismatullaev P.R., Abdullaev A.X., Turg’unboev A., A’zamov
A.A. O’lchashlarning fan va turmushdagi tutgan o’rni. TDTU,
1999 y.
9. Ismatullaev P.R., Abdullaev A.X., Qodirova Sh.A., A’zamov
A.A., Miralieva A.Q. Metrologiya, standartlashtirish va
sertifikatlash-tirish. Ma’ruzalar matni. TDTU, 2000.
10.Shishkin I.F. Metrologiya, standartizasiya i upravlenie
kachestvom. M.: Izd. Standartov, 1990 g.
11.Elektricheskie izmereniya. Pod red. A.V.Fremke, Leningrad,
“Energiya”, 1985.
12.Begunov A.A., Ismatullaev P.R., Ikramov G.I. Izmereniya v
texnologicheskix
otraslyax
promo’shlennosti. Tashkent,
“Mexnat”, 1991 g.
13.Lifis N.M. Standartizasiya, metrologiya i sertifikasiya. M.,
2002 g.
14.www. Standart.ru; www usst.uz
15.Кudryashov L.S. Standartizasiya, metrologiya i sertifikasiya v
pihevoy promo’shlennosti. M., 2001g.
16.Sergeev A.G., Кroxin V.V. Metrologiya. M.: 2001g.
17.Кozlov M.G. Standartizasiya, metrologiya. M.: 2001g.
135
18.Ismatullaev P.R. va boshqalar. Metrologiya standartlashtirish
va sertifikatlashtirish. Toshkent, 2001 y.
19.Abduvaliev A.A. i dr. Osnovo’ standartizasii, sertifikasii i
upravleniya kachestvom. Tashkent, 2005.
20.Abduvaliev A.A. i dr. Osnovo’ obespecheniya edinstva
izmereniy. Tashkent, 2005.
21.Rekomendasiya.
GSI.
Primenenie
“Rukovodstva po
vo’rajeniyu neopredelennosti izmereniy”. Sankt-Peterburg,
2000.
22.
www.smsiti.uz
23.
www.standart.uz
24.
www.uniim.ru
136
Кirish………………………………………………. 3
I BOB
Metrologiya fani mohiyati va fan sifatida
shakllanishi……………………………………….. 5
1.1 Metrologiya fanining paydo bulishi va rivojlanishi
to’g’risida kiskacha tarixiy malumotlar……………. 5
1.2 Metrologiyaning asosiy maksadlari va vazifalari….. 9
1.3 Metrologiyaning rivojlanish boskichlari…………... 10
1.4 Ishlab chikarish va uning tarmoklarida metrologik
xizmat va ta’minot…………………………………. 19
II BOB
Metrologiyaning xukukiy asoslari………………. 25
2.1 O’zbekiston
Respublikasining
“Metrologiya
to’g’risida” gi Qonuni……………………………… 25
2.2 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining
metrologiya to’g’risidagi qarorlari………………… 30
2.3. Metrologik qonunning ahamiyati va metrologik
qoidalar buzilganligi uchun javobgarlik……………. 32
III BOB
Кattaliklar…………………………………………. 37
3.1 Кattaliklar xakida………………………………….. 37
3.2 Кattalikning o’lchamligi ………………………….. 39
3.3 Кattaliklarning birliklari ………………………….. 42
3.4 Xalqaro birliklar tizimi …………………………… 43
3.5 Birliklarni o’z birliklarini belgilash va yozish
koidalari ……………………………………………. 49
IV BOB
O’lchash usullari va vositalari…………………… 60
4.1 O’lchash turlari va usullari ……………………….. 60
4.2 O’lchash vositalari va ularning turlari ……………. 62
4.3 Etalonlar ularning tabaqalanishi va turlari………… 66
4.4 O’lchashlarning sifat mezonlari …………………... 81
137
V BOB
O’lchash xatoliklari………………………………. 85
5.1 O’lchash xatoliklari haqida umumiy ma’lumotlar…. 85
5.2 O’lchash xatoliklarining tabaqalanishi ……………. 86
5.3 Tasodifiy xatoliklar va ularning taksimlanishi ……. 91
5.4 O’lchash anikligini extimoliy baxolanishi ………… 98
VI BOB
O’lchash texnikasi ………………………………... 107
6.1 O’lchash asboblarining aniklik klasslari …………... 107
6.2 O’lchash asboblarining asosiy metrologik tavsiflari . 108
6.3 Analog asboblar xakida umumiy ma’lumotlar ……. 111
6.4 Elektr o’lchash asboblarining umumiy kismlari va
bo’laklari …………………………………………. 120
6.5 Raqamli o’lchash asboblari ……………………….. 121
6.6 O’lchash texnikasidagi yangi va avtomatlashtirilgan
tizimlar……………………………………………. 123
6.7 O’lchash texnikasining hozirgi kundagi holati va
rivojlanish istiqbollari……………………………... 127
6.8 Qiyoslash tartibi va me’yoriy hujjatlarga qo’yilgan
talablar…………………………………………….. 129
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………….. 134
138
Qaydlar uchun
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
139
Qaydlar uchun
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
140
Qaydlar uchun
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
141
Qaydlar uchun
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
142
Gulyamov, S.S., Umidov Sh. E.,
Turg’unboev A.
IShLAB ChIQARIShNING METROLOGIК
ASOSLARI
o'quv qo’llanma
Muharrir N.Artikova
Badiiy muharrir M.Odilov
Kompyuterda sahifalovchi U.Rahmatov
«IQTISOD-MOLIYA» nashriyotida tayyorlandi.
100084, Toshkent, Kichik halqa yo’li, 7-uy.
143
Bosishga ruxsat berildi 11.11.12. Bichimi (60x90) 1/16. Shartli bosma
tabog’i 9. Adadi 200 nusxa.
«HUMOYUNBEK-ISTIQLOL MO’JIZASI»
bosmahonasida chop etildi.
100000, Toshkent, Olmazor ko’chasi, 171-uy.
144
Do'stlaringiz bilan baham: |