1 2 8
Sotilgan
mahsulotlarning turlari
Joriy davrda
sotilgan, so‘ m
Joriy davrda bazis davriga
nisbatan bahoning o‘zgarishi, %
H isoblangan
ma’lumotlar
p
1
q
1
i
p
⋅
100 %
−
100 %
i
p
1 1
p
p q
i
Sabzi 23000
+
4,0 1,040 22115
Sholg‘ om va turp
21000
+
2,3 1,023
20528
Piyoz 29000
−
0,8 0,992
29877
JÀM I 73000
x x
71877
Jadvaldagi
ma’lumotlarga
asosan
baho
o‘zgarishini
ifoda
etuvchi
o‘rtacha
garmonik
indeksimiz
quyidagicha
bo‘ladi:
1 1
1 1
73000
1
71877
1, 016
p
p
p q
p q
i
J
∑
∑
=
=
=
yoki 101,6 %.
Mazkur tovar guruhi bo‘yicha baholar joriy davrda bazis davriga nisba-
tan o‘rtacha 1,6 % ga ko‘tarilgan.
Tovaroborot jismoniy hajmi indeksini hisoblashda o‘rtacha arifmetik
shaklni tatbiq etish mumkin. Buning uchun indeks suratida
q
1
=
i
q
q
0
o‘zgartirish kiritiladi. U holda yig‘ma o‘rtacha arifmetik indeksimiz quyi-
dagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
0 0
0 0
q
q
i q p
q p
J
∑
∑
=
.
Ushbu indeksini amalda qanday qo‘llanilishini misol orqali ko‘rib
chiqamiz.
Dehqon bozorida sotilgan mahsulotlar natura va qiymat tarzida quyida-
gicha berilgan:
Sotilgan tovar
turlari
Bazis davrida
sotilgan hajmi,
so‘ m
Sotilgan mahsulotlarning joriy
davrda bazis davriga
nisbatan
jismoniy hajmi o‘ zgarishi, %
H isoblangan
ma’ lumotlar
q
0
p
0
i
p
· 100 %
−
100 %
i
q
i
q
⋅
q
0
p
0
Qovun va tarvuz
46000
+
6,4 0,936
43056
Ànor 27000
−
8,2 0,918
24,786
U zum 51000
+
1,3 1,013
51663
JÀM I 124000
x x
119505
O‘rtacha
arifmetik
indeksni
quyidagicha
hisoblaymiz:
yoki 96,4 %.
1 3 0
Àvgust
Sentabr
H isoblangan ma’lumotlar, so‘ m
H ududlar
1 kg
bahosi,
so‘m
Sotilgan
miqdori,
kg
1 kg bahosi,
so‘m
Sotilgan
mahsulot
miqdori, kg
p
0
q
0
p
1
q
1
p
0
q
0
p
1
q
1
p
0
q
1
1 120
1000 130
1800
120000
234000
216000
2 170
2000 190
900
340000
171000
153000
JÀM I
õ
3000
õ
2700 460000
405000
369000
O‘zgaruvchan
tarkibli
baho
indeksi:
1 1
0 0
1
1
405000
460000
2700
3000
:
:
150, 0 :153, 3
0, 978
p
p q
p q
q
q
J
∑
∑
∑
∑
=
=
=
=
yoki 97,8 %.
Jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra har bir hududda uzumning narxi sentabr
oyida avgust oyiga nisbatan ko‘tarilgan. Umuman olganda, har ikkala hududda
narx o‘rtacha 2,2 % (97,8—100 %)ga pasaygan. Bunday nomuvofiqlik sotil-
gan tovarning tuzilmaviy o‘zgarishidan kelib chiqqan. Chunki avgust oyida
ikkinchi hududda birinchisiga nisbatan ancha yuqori bahoda ikki barobar
hajmdagi mahsulot sotilgan. Sentabr oyida esa ushbu holat birinchi hududda
sodir bo‘lgan. Bu masalaga strukturaviy siljishlar indeksi oydinlik kiritadi:
0 1
0 0
1
0
str
369000
460000
2700
3000
:
:
0, 891
p q
p q
q
q
J
∑
∑
∑
∑
=
=
=
yoki 89,1 %.
Strukturaviy silijshlar tufayli tovarning bahosi 10,9 % ga pasaygan.
Test topshiriqlari
1. Indeks so‘zi qaysi tildan olingan
va qanday ma’noni anglatadi?
A. Rus tilidan olingan bo‘lib,
ko‘rsatkich ma’nosini anglatadi.
B. Ingliz tilidan olingan bo‘lib, ho-
lat ma’nosini anglatadi.
D. Lotincha «index» so‘zidan olin-
gan bo‘lib, ko‘rsatkich yoki ishora
ma’nosini anglatadi.
E. Fransuz tilidan olingan bo‘lib,
vaziyat ma’nosini anglatadi.
F. O‘zbek tilidagi so‘z bo‘lib, miq-
dor degan ma’noni anglatadi.
2. Statistikada indeks deganda nima
tushuniladi?
A. Ijtimoiy, iqtisodiy hodisalarni
o‘rganish, bilish tushuniladi.
B. Ayni bir tuman yoki viloyat ha-
qidagi ma’lumotlarni aniqlash, bilish
tushuniladi.
D. Ayni biror korxona, tashkilot
yoki muassasa haqidagi ma’lumot,
ko‘rsatkich tushuniladi.
E. Ma’lum
zamon va makonga te-
gishli darajalarning nisbatini tavsiflovchi
nisbiy miqdor tushuniladi.
F. Hodisalarni kuzatish orqali aniq-
langan miqdor va ko‘rsatkichlar tushu-
niladi.
3. Taqqoslanish asosiga ko‘ra in-
dekslar necha turga bo‘linadi?
A. 2 ta turga — dinamika va terri-
torial.
B. 3 ta turga — dinamika, territori-
al va o‘rtacha.
1 3 1
D. 4 ta turga — dinamika, territo-
rial, o‘rtacha va nisbiy.
E. 5 ta turga — dinamika, territori-
al, o‘rtacha, nisbiy va garmonik.
F. To‘g‘ri javob yo‘q.
4. Yakka tartibdagi mahsulot hajmi
ko‘rsatkichi qaysi javobda to‘g‘ri
ko‘rsatilgan?
A.
t; B. q; D. p; E. z; F. qp.
5. Mahsulotning qiymat yoki tovar-
oboroti hajmi to‘g‘ri ifodalangan for-
mulani ko‘rsating:
A.
qz; B. qt; D. qp; E. z; F.
S
q.
6. Qanday indekslar individual in-
dekslar deb ataladi?
A. Uch va undan ortiq to‘plamni
o‘zgarishini ifodalovchi ko‘rsatkich.
B. Umumiy indekslarning
ko‘rsatkichlari.
D. Dinamika
indekslari.
E. To‘plam
alohida elementi-
ning nisbiy o‘zgarishini ta’riflovchi.
F. To‘g‘ri javob yo‘q.
7. Individual baho indeksini toping:
A.
1
0
.
z
z
z
i
=
B.
1
0
.
q
q
q
i
=
D.
1
0
.
p
p
p
i
=
E.
1
0
.
w
w
w
i
=
F.
1 0
0 0
.
q
q p
q p
J
∑
∑
=
8. Mahsulot tannarxining individu-
al indeksini aniqlang:
A.
1
0
.
q
q
q
i
=
B.
1
0
.
z
z
z
i
=
D.
1
0
.
p
p
p
i
=
E.
1
0
.
w
w
w
i
=
F.
1 1
1 0
.
q
q p
q p
J
∑
∑
=
9. Indekslarni hisoblayotganda
ko‘rsatkich asosiga yozilgan «0» belgi-
si nimani anglatadi?
A. Hozirgi davr ko‘rsatkichi ma’nosini.
B. Bugungi holat ko‘rsatkichi
ma’nosini.
D. O‘tgan davr ko‘rsatkichi ma’nosini.
E. Hech qanday ma’noni bildirmaydi.
F. To‘g‘ri javob yo‘q.
10. Umumiy indekslar deb qanday
indekslarga aytiladi?
A. Hozirgi davr bilan o‘tgan davrni
taqqoslab, ta’riflovchi indekslarga.
B. Individual indekslarni jamlab,
ko‘rsatuvchi indekslarga aytiladi.
D. Jamiyat hodisalarini umumlash-
tirib, taqqoslab nisbiy o‘zgarishini
ta’riflovchi indekslarga.
E. Territorial, dinamik va o‘rtacha
indekslarni umumlashtirib ifodalovchi
indekslarga.
F. To‘g‘ridan-to‘g‘ri taqqoslana ol-
maydigan, murakkab tuzilishga ega
bo‘lgan hodisalarni o‘rtacha nisbiy
o‘zgarishini ko‘rsatuvchi indekslarga.
11. Mahsulot hajmi o‘zgarishini
ko‘rsatuvchi umumiy indeksni
ko‘rsating:
A.
1 1
1 0
z
q z
q z
I
∑
∑
=
.
B.
1 1
1 0
p
q p
q p
I
∑
∑
=
.
D.
1 1
0 0
qp
q p
q p
I
∑
∑
=
. E.
.
q
I
qp
∑
=
F.To‘g‘ri javob yo‘q.
12. Tovaroborot indeksini ko‘rsating:
A.
1 1
1 0
p
q p
q p
I
∑
∑
=
.
B.
1 1
0 0
qp
q p
q p
I
∑
∑
=
.
D.
1 1
1 0
z
q z
q z
I
∑
∑
=
.
E.
1 1
0
0
.
qp
q p
q p
−
∑
∑
D =
