O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Ikkinchisi Polsha, Chexiya, Slovakiya, Bolgariya, Ruminiya kabi davlatlarda ko‘proq qo‘llaniladi. Bu usulda Markaziy bank rasmiy valuta kursini birja kursi darajasida belgilaydi va birja kursi- ning rasmiy valuta kursiga nisbatan o‘zgarish chegarasini belgilab beradi. Valuta kursining shu o‘zgarish chegarasini belgilab berish bank ishida valuta koridori, deb ham yuritiladi. Amaliyotda valuta- ning birja kursining rasmiy kursga nisbatan o‘zgarish xavfi ku- zatilsa, Markaziy bank valuta intervensiyasini amalga oshiradi, ya’ni xorijiy valutani sotadi yoki sotib oladi.

Valuta cheklovlari yo‘q yoki sezilmas darajada bo‘lgan dav- latlarda Markaziy bank talab va taklif (milliy valutaning erkin suzib yurishida) hamda valuta intervensiyasi (boshqariluvchi kurs)dan kelib chiqqan holda valuta kursini belgilaydi. Valuta birjalari fao- liyat ko‘rsatuvchi davlatlarda valuta kursi qariyb har bir birja makleri va Markaziy bank tomonidan valutani sotish va sotib olishga berilgan arizalar, Markaziy bank intervensiyasi siyosati bo‘yicha faoliyatini inobatga olgan holda o‘rnatiladi.

Bozor kotirovkasi talab va taklif asosida birjaga oid bo‘lmagan valuta bozorida amalga oshiriladi.

Qattiq valuta cheklovlari mavjud mamlakatlarda bozor koti­rovkasi deyarli qo‘llanilmaydi. Hamma operatsiyalar rasmiy kurs bo‘yicha amalga oshadi. Valuta cheklovlari deyarli yo‘q (sezilarsiz) yoki yo‘q mamlakatlarda bozor kursini bir-biri bilan doimiy mu- loqotda bo‘lgan yirik tijorat banklari o‘rnatadi. Bu banklarni mar- ket-meykerlar deb ataydilar. Boshqa banklar kotirovka yuzasidan ularga murojaat qilishadi. Banklararo valuta kotirovkalari market- meykerlar tomonidan har bir valuta bo‘yicha mavjud bo‘lgan yoki kutilayotgan talab va taklifni taqqoslash (bu operatsiya amaliyotda fiksing deb ataladi) asosida belgilanadi.

Valuta birjasi yo‘q davlatlarda valuta bozori qatnashchilari banklararo kurslardan foydalanadi. Banklararo bozordagi o‘rtacha kurs bank mijozlari uchun valuta kursini o‘rnatishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Valuta birjalari mavjud davlatlarda banklararo ko- tirovkalar banklarning to‘lov aylanishi, to‘lovga layoqatliligini hi- sobga olgan holda, rasmiy birja kotirovkalari atrofida o‘zgarib tu- rishi mumkin. Bunday banklarda rasmiy birja kotirovkasi ular- ning mijozlari uchun valuta kurslarining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Erkin valuta bozorida uning har bir elementlari (birjadagi va undan tashqaridagi) bir-biriga ta’sir etadi va ulardagi valuta kotirovkalari o‘zaro bog‘liq bo‘ladi.

Valuta bozorida valutani kotirovka qilishning ikki usuli mavjud: to‘g‘riva egri. Ko‘pgina davlatlarda to‘g‘ri kotirovka qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, xorijiy valuta birligining kursi to‘g‘ridan to‘g‘ri milliy valutada ifodalanadi. Egri kotirovkada mil- liy valuta birligi ma’lum miqdordagi xorijiy valutada ifodalanadi. Bu usul (egri kotirovka) Buyuk Britaniyada, 1987-yildan esa qisman AQSHda qo‘llaniladi. Banklararo valuta bozorlarida valuta kursining kotirovkasi ko‘proq AQSH dollariga nisbatan belgilana- di. Bu hol dollarning xalqaro to‘lovlarda ko‘p qo‘llanilishi va zaxira vositasi sifatida saqlanishi bilan bog‘liq. Savdo-sanoat sohasida faoliyat olib boruvchi mijozlar uchun valuta kotirovkalarini amalga oshirish kross-kursga asoslanadi.

Kross-kursda ikki valutaning kursga asoslangan nisbati uchin- chi valutaga qiyosan aniqlanadi. Masalan, O‘zbekiston Respubli- kasi Markaziy banki so‘mning yapon iyeniga nisbatan kursini aniq- lamoqchi deylik. Bu holda iyenning so‘mga nisbatan kursi dollarga asoslangan holda aniqlanadi. Aytaylik, 1250 so‘m — 1 dollar; 1 dollar — 125 yapon iyeni desak, u holda kross-kursda 1 yapon iyeni necha so‘m turadi? Demak, 1 yapon iyeni = 1250 so‘m • 1-1/1-125 = 0,1 so‘m yoki 10 yapon iyeni 100 so‘mga teng.

O‘tgan asrning 70-yillari oxiridan boshlab, G‘arbiy Yevropa- da valutalarni sotish va sotib olishda Amerika dollaridan ko‘ra Ger- maniya Federativ Respublikasining markasi ko‘p qo‘llanila bosh- ladi. Bu esa xalqaro iqtisodiy munosabatlarda Germaniya markasi obro‘sining oshishiga olib keldi. Ko‘pgina valutasi konvertatsiya qo‘llanmaydigan, valuta cheklovlari mavjud bo‘lgan davlatlarda rasmiy valuta bozori bilan birga norasmiy valuta bozori, ya’ni qora bozor ham mavjud.

Banklar valutalar kotirovkasini o‘tkazganda, valuta bo‘yicha sotuvchi kursini va sotib oluvchi kursini belgilaydi. Valutani koti­rovka qiluvchi bank valuta bitimini doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan kurs bo‘yicha tuzadi. Banklar doimo xorijiy valutani sotib olgani- dan (sotib oluvchi kursi yoki sotib olish kursi) ko‘ra qimmat (sotuvchi kursi yoki sotilish kursi) sotadi. Masalan, Nyu-York va London valuta bijlaridan dollarning funt sterlingga to‘g‘ri koti­rovkasi amalga oshiriladigan bo‘lsa, 1 funt sterling = 1,502 dol­lar — sotib olish kursi; 1 funt sterling = 1,5060 dollar — sotish kursi. Nyu-York banki Angliya valutasini arzonga (1,502 dollar) sotib oladi va qimmatga sotadi. To‘g‘ri kotirovkada sotuvchi kursi doimo sotib oluvchilar kursidan yuqori bo‘ladi. O‘rtadagi farq marja deyiladi va bankning foydasini tashkil qiladi.

Hamma banklar ham bozor (oldin aytib o‘tganimizdek, market-meykerda)da aktiv valuta kotirovkasini olib bora olmasligi mumkin. Buning uchun banklar ma’lum miqdorda valuta zaxiralariga ega bo‘lishi lozim. Banklarning valuta bitimlari sal- mog‘i ular faoliyatining salohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, jahonda yirik banklardan bin bo‘lgan «Doyche Bank», «Barklays Bank» kabi banklarning valuta bitimlarining kam summasi 10—15 mln dollarni tashkil qilsa, ba’zi bir kichik banklarning valuta bitimining eng yuqori hajmi 3—5 mln dollarni tashkil qilishi mumkin. Marja hajmi turli omillarga bog‘liqdir. Odatda, beqaror konyunktura davrida, valuta kurslaridagi farqdan zarar ko‘rish ehtimoli yuqori davrlarda marja oshadi. Marja miqdoriga shart- noma hajmi ham ta’sir etadi: u kichik bo‘lsa, marja yuqori bo‘ladi. Rasmiy axborotnomalarda valuta sotish va sotib olish bo‘yicha yoki har ikki kurs, ulardan bin yoki o‘rtacha kurs ko‘rsatilishi mumkin. O‘rtacha kurs — sotuvchi va sotib oluvchi kurslarining o‘rta arifmetigi. Sotuvchi o‘rtacha kursi sotuvchi va o‘rtacha kursning o‘rta arifmetik qiymati. Xaridor o‘rtacha kursi — xaridor va o‘r- tacha kursning o‘rta arifmetik qiymati.

Xalqaro to‘lov aylanmasida xorijiy valuta naqd emas, balki naqdsiz holatda amal qiladi. Tabiiyki, turli xil to‘lov vositalari kurslari turlicha, chunki ularning ishonchlilik va valuta tavakkal- chiligi darajalari turlichadir. Telegraf o‘tkazmasi bo‘yicha valuta kursi eng yuqoridir. Chunki unda xorijiy valuta shu zahoti yoki kelasi kuni to‘lanadi. Bu operatsiya valuta tavakkalchiligini deyarli chetlab o‘tish imkonini beradi. Odatda, ularning kurslari rasmiy bulleten va kotirovka jadvallarida e’lon qilinadi. Boshqa to‘lov vosi- talari kursi shu asosida aniqlanadi.

Valuta bozorida turli turdagi shartnomalar amal qiladi. Ular­ning ko‘pchiligi spot shartlari asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, bitimni imzolash va bajarish vaqtlari qariyb mos keladi. Bitimning bunday turida valuta sotuvchidan sotib oluv- chiga shartnoma imzolanishi bilanoq (ko‘pi bilan ikki ish kuni ichida) yetkaziladi. Spot shartnomalariga jami valuta shartnoma- larining 90 % i to‘g‘ri keladi.

Ikkinchi valuta shartnomasi turi — muddatli shartnoma. Bun- day shartnomalarning ikki xususiyati bor. Birinchidan, shartnoma imzolanishi va bajarilishi orasida ma’lum vaqt oralig‘i mavjud: bir haftadan olti, o‘n ikki oygacha. Ikkinchidan, valuta kursi shartno­ma imzolangan davrda belgilangani bo‘yicha qabul qilinadi. Valuta kurslari o‘zgarishlari unga ta’sir etmaydi. Muddatli shartnoma­lar valuta tavakkalchiliklaridan sug‘urtalash yoki valuta chayqov- chiligi maqsadida amalga oshiriladi. Eksport qiluvchi o‘zini xorijiy valuta kursining tushishidan sug‘urtalash maqsadida kelgusi va­luta daromadini muddatli kurs bo‘yicha sotishi mumkin. Import qiluvchi xorijiy valuta kursi oshishidan o‘zini sug‘urtalash maq­sadida kelgusi valuta tushumini ma’lum muddatga muddatli kurs bo‘yicha sotishi mumkin.

Rivojlangan davlatlarda valuta bozorlarida valuta kursining o‘zgarishiga qarab ishlovchi valutachilar faoliyati to‘g‘risida qis- qacha to‘xtalib o‘tish mumkin. Bu valutachilarning asosiy maq- sadi valuta bozorlarida valuta kurslarining o‘zgarishi asosida katta foyda olishdan iborat. Valuta kursining oshishi yoki pasayishiga qarab faoliyat ko‘rsatuvchilar xalqaro amaliyotda «ayiqlar» va «buqalar», deb ataladi. Ular faoliyatining mohiyati quyidagilardan iborat. Agar amaliyotda valuta kursi tushishi kutilsa, valuta kursi pasayishiga o‘ynovchilar valutani shartnoma tuzilgan davr (mud­datli kurs) kursi bilan sotish to‘g‘risida muddatli shartnoma tuza- dilar. Agar bu muddatda valuta kursi tushsa, «ayiqlar» valutani bozordan pasaygan kursda sotib olib, uni muddatli kurs bo‘yicha oldingi shartnomada ko‘rsatilgan yuqori kurs bo‘yicha sotadilar va kurslar o‘rtasidagi farq miqdorida foyda oladilar.

Valuta kursining ko‘tarilishiga o‘ynovchilar («buqalar») esa valuta kursi oshishi kutilganda, valutani keyinchalik shartnoma tuzilgan vaqtdagi kurs bo‘yicha sotib olishga kelishilgan muddatli shartnoma tuzishadi. Kurs oshganda esa valutani muddatli shart­nomada belgilangan (oldingi) narx bo‘yicha sotib olib, oshgan yuqori narxda sotib foyda ko‘rishadi.

Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiya- lar forvard operatsiyalari, deb yuritiladi. Forvard operatsiyalari- dagi valuta kursi spot shartnomasi bo‘yicha kursdan farqlanadi. U mukofot va chegirma (skidka) usuli bilan o‘rnatiladi. Mukofot forvard kursi spot kursidan mukofot miqdoriga ko‘pligini bildiradi. Forvard marjasi, ya’ni spot va forvard orasidagi farq jahon kapi- tali bozoridagi depozitlarning foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. De- pozit foizi kichik davlatlarda valuta kursi mukofot bilan, katta dav­latlarda valuta kursi chegirma bilan belgilanadi.

Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valuta shartnomalaridan biri svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valuta savdo-sotig‘ini darhol amalga oshirish sharti (spot), shu bilan birga, unga qarshi muddatli shartnomani tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu zahoti uni sotib olish bo‘yicha muddatli shartnomani tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo‘yicha muddatli shartnomani tuzish kiradi.

Forvard shartnomasi turlaridan bin opsion shartnomasidir. Opsion shartnomasining o‘ziga xos xususiyati bu sotib oluvchi- ning valutani emas, balki uni sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valutani ma’lum miqdorda sotish yoki sotib olish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu miqdordagi valutani sotish yoki sotib olish huquqidan foydalanmaslik huqu- qiga ham ega. U bu uchun sotuvchiga opsion mukofot to‘laydi. Agar sotib oluvchi o‘z huquqidan foydalanmasa, u mukofot sum- masida zarar ko‘radi.

Spot, forvard va opsion shartnomalar banklararo bozorlarda va birjalarda amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixti- soslashgan shartnomalarga fyuchers shartnomalari kiradi. Fyu- chers operatsiyalari fyuchers shartnomalarini sotish va sotib olish bo‘yicha tuziladi. Fyuchers operatsiyasi valutani sotib olish yoki unga qarama-qarshi operatsiya bilan tugaydi. Fyuchers operatsiya- sining natijasi bu yutqazgan tomonning yutgan tomonga shart- noma tuzilgan va amalga oshirilgan vaqt orasidagi kurs farqini to‘lashidir. Bu farqni birjaning hisob-kitob (kliring) palatasi to‘lab beradi. Fyuchers shartnomalari imzolanishi bilan birjaning hisoblash markazida ro‘yxatdan o‘tadi.

Fyuchers va boshqa muddatli shartnomalarning maqsadi valuta operatsiyalarini xedjirlash yoki chayqovchilik asosida foyda olish- dir. Banklar o‘z mijozlarining valuta tavakkalchiliklarini o‘z zim- masiga olsalar (forvard operatsiya o‘tkazganda), unga teskari fyu­chers bitimi yordamida bu tavakkalchiliklarni kamaytiradi (yo‘qo- tadi)lar. Fyuchers bitimi tugaganda esa, ular real tovarlar bitimi- dan ko‘rgan zararni, valuta kursi orasidagi farqdan olgan daro- madi hisobidan qoplash imkoniyatiga ega bo‘lishadi.

Valuta kursi orasidagi farq tufayli foyda olish maqsadida bank­lar valuta arbitrajini o‘tkazishadi. Bu valutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik teskari bitim orqali valuta kurslaridagi farq yordamida foyda olish maqsadida arbitraj o‘tkazishni ifoda- laydi. Arbitraj ikki xil — joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Joy- lashuvga ko‘ra, arbitraj banklarning turli valuta bozorlaridagi kurs farqi orqali foyda olishini bildiradi. U valuta tavakkalchiligi bilan bog‘liq emas, chunki valuta savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshadi. Masalan, bank vakili Gonkongda valutani sotib oladi (so- tadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining Nyu-Yorkdagi korrespon- denti orqali shu valutani sotadi (sotib oladi).

Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valuta kursi orasidagi farq orqali foyda olishdir. Valuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va bu turdagi operatsiyalarda valuta tavakkal- chiliklari mavjud bo‘ladi.

Bank valuta operatsiyalarini bajarganda, unga xususiy valuta resurslarining bir qismini sarflaydi. Bunda bankning xorijiy valu- talar bo‘yicha majburiyat va talablari orasidagi nisbat o‘zgaradi. Bankning xorijiy valutalarni sotish va sotib olish jarayonida valu- talar bo‘yicha talab va majburiyatlar nisbiy holati banklarning valuta holati deyiladi. Valuta bo‘yicha majburiyatlar va talablar teng bo‘l- gan holat yopiq, teng bo‘lmagani ochiq valuta holati deyiladi.

Ochiq valuta pozitsiyasida — bank valuta bo‘yicha qarshi bi- timni amalga oshirganda valuta kursining o‘zgarishi natijasida oldingi sotgan valutasiga nisbatan kam valuta olishi, ya’ni zarar ko‘rishi mumkin. Shuning uchun bu holatda valuta kursining o‘zgarishi valuta tavakkalchiligining vujudga kelishiga olib keladi. Ochiq va­luta holati uzoq yoki qisqa bo‘lishi mumkin.

Qisqa valuta holatida sotilgan valuta bo‘yicha majburiyatlar so­tib olingan valuta bo‘yicha talablardan oshadi, ya’ni xorijiy valu­tani sotish uni sotib olishdan yuqori bo‘ladi. Uzoq valuta holatida esa, aksincha, xorijiy valutani sotib olish uni sotishdan yuqori bo‘ladi, ya’ni sotib olingan valuta bo‘yicha talablar uni sotish majburiyatlaridan ko‘p bo‘ladi. Bu holatlarni quyidagi misollar bilan batafsil tushuntirish mumkin. Masalan, ertalab bankda yapon iyeni va funt sterling bo‘yicha yopiq valuta holati bo‘lsin. Bank ochilishi bilan mijoz bankka unga funt sterling sotish to‘g‘risida murojaat qilsin. Agar shu paytda 1 funt sterling — 172 iyena bo‘lsa, bu bank mijozga valuta kursi bo‘yicha 1 million funt sterling sotsin. Bunda bank ochiq valuta holatiga ega bo‘ladi.

Angliya funt sterlingi bo‘yicha qisqa valuta holati = 1000000 funt sterling;

Yaponiya iyeni bo‘yicha uzoq valuta holati = 172000000 yapon iyeni.

Banklar har bir valuta holati bo‘yicha tavakkalchilik daraja- sini belgilashadi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida valuta ho- latini doimiy ravishda nazorat qilish uchun ular bilan bog‘liq jarayonlar EHMlarga kiritilib, undagi ma’lumotlar bo‘yicha valuta tavakkalchiliklarining oldini olish choralari ko‘rib boriladi.

1. 
   Yuridik va jismoniy shaxslar pul mablag‘larini bank hisobvaraqlariga, jamg‘armalarga jalb qilish deganda nimani tushunasiz va u qanday ope- ratsiyalarga kiradi?
   
2. 
   Depozitlar nima va ular hajmining kengaytirish yo‘llari?
   
3. 
   Qanday operatsiyalar passiv operatsiyalar deyiladi?
   
4. 
   Passiv operatsiyalarning shakllari va ularga misollar keltiring.
   
5. 
   Bank aktiv operatsiyalarining mazmuni va bank faoliyatidagi ahamiyati.
   
6. 
   Aktiv operatsiyalarning qanday turi mavjud va ularga ta’rif bering.
   
7. 
   Kredit portfelidagi kreditlarning tasnifi bo‘yicha turlari.
   
8. 
   Qanday operatsiyalar bankning boshqa aktiv operatsiyalari tarkibiga kiritiladi?
   
9. 
   Banklarning vositachilik operatsiyalari deganda nimani tushunasiz?
   
10. 
    Banklarning ishonch operatsiyalari nima va ularning qanday o‘ziga xos xususiyatlari mavjud?
    
11. 
    Bank faoliyatida aktiv va passiv operatsiyalarni boshqarishning ahamiyati.
    
12. 
    Tijorat banklarining likvidliligi deganda nimani tushunasiz va u qanday ataladi?
    
13. 
    Tijorat banklari to‘lovga layoqatliligi va uning ko‘rsatkichlari.
    
14. 
    Tijorat bankining to‘lovga layoqatliligi qanday aniqlanadi?
    
15. 
    Daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan daromadlar va ularni ta’riflang.
    
16. 
    Banklarning likvidlilik darajasi qanday aniqlanadi?
    
17. 
    Tijorat banklar likvidliligi va to‘lovga layoqatliligiga ta’sir qiluvchi omillar.
    
18. 
    Tijorat banklarining aktivlari va ularning xavf-xatari.
    
19. 
    Tijorat banklarining daromadlarini sanang.
    
20. 
    Tijorat banklarining xarajatlarini keltiring.
    
21. 
    Tijorat banklarining daromadlarini oshirish imkoniyatlari bormi?
    

1. 
   Xalqaro iqtisodiy aloqalar — valuta munosabatlarining asosi sifatida
   

Valuta munosabatlarining ba’zi bir unsurlari Qadimgi Rimda veksellar asosida va bir mamlakat pulini ikkinchi bir mamlakat- nikiga almashtirib berish zaminida vujudga kelgan. Valuta mu- nosabatlari rivojlanishining keyingi bosqichi Qadimgi Lionda va boshqa G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida o‘tkaziladigan tratta ope- ratsiyalarining rivojlanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarish kuchlari- ning rivojlanishi, jahon bozorining barpo bo‘lishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va jahon xo‘jalik tizimi rivojlanishi xalqaro valuta munosabatlari rivojlanishining asosidir.

Valuta munosabatlari xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir bo‘lagi hisoblanib, uning holati milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, siyosiy ahvolga, mamlakatning iqtisodiy potensialiga, uning jahondagi o‘rniga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi.

2. 
   Valuta tizimi va uning asosiy elementlari
   

Valuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga mu- vofiq valuta munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakl- larini o‘z ichiga oladi. Valuta tizimining quyidagi turlari mavjud. Bular — milliy, jahon va xalqaro (mintaqaviy) valuta tizimlari.

Sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi inte- gratsiyaning chuqurlashuvi sharoitida valuta tizimi jahon xo‘jalik aloqalarida muhim va mustaqil o‘rin tuta boshlayapti. Valuta tizimi mamlakatning iqtisodiy holatiga bevosita ta’sir etadi (ya’ni ishlab chiqarish omillari, sur’atlari, narx, ish haqi va boshqalarga). Mil- liy, jahon va xalqaro (mintaqaviy) valuta tizimlari tushunchalari bir-biridan farqlanadi.